KAYNAKLAR’DAN NİF DAĞI’NA DOĞRU…

21 Kasım 2019

İbrahim Fidanoğlu

Giriş

Bugün Buca’nın hemen arka dünyasında yer alan ve tarih boyunca Nif Dağı’nın eteklerinden doğan bir dizi su kaynağından beslenen derelerle İzmir’e su temin eden Kaynaklar’daydık. İsmiyle müsemma köy; eskiden belediyelik, daha sonraki zamanlarda bir mahalle kavramının içine sıkıştırılmaya çalışılan bu büyük ve tarihi yerleşimin çevresinde doğa yürüyüşçüleri için benzersiz imkânlar sunan vadiler ve dağ yolları mevcut. Bugün onlardan birinde; Kaynaklar köyünün (biz köy demeyi sürdüreceğiz) çevresinde bir yay çizen çınarlar ve kızılçamlarla kaplı bir rotadan yürüdük önce. Sonra daha yukarılarda bulunan bir yangın havuzuna ulaşıp, Nif Dağı’na doğru yönelen bir başka toprak yola saparak epeyce bu yolu takip ettik. Akşama yaklaştığımız bir anda ise, Gökdere Kanyonu’na hâkim bir noktada ve uçurumun kıyısında bulunan bir kireç taşı kütlenin üzerinde yemeğimizi yiyerek dönüşe geçtik. Dönüş yolunda kavuştuğumuz Kaynaklar köyü çevresindeki yayı takip ederek, yürüyüşümüz tamamladık ve saat 17.30 gibi kuzey yönünden köye girdik. Köyün merkezine ulaştığımızda, akşam vakti karanlık bastırmadan Kunduracı Çınarı’nın altındaki kahvehanelerden birinde ancak çay içecek kadar zamanımız kalmıştı. Toplam olarak 20 km.lik rotayı neredeyse 7,5 saatte tamamlamıştık.

 

Kaynaklar sırtlarından Kaynaklar'a ve İzmir'e bakış

(Ekim-2010)

Kaynaklar hakkında

Daha önceki yıllarda bir kez bugünkü rotanın köy çevresini dolanan yay kısmında yürümüş, daha sonraki iki yürüyüşte ise Nif Dağı ile şimdilerde zirvesinde Ege Üniversitesi’ne ait bir rasathanenin bulunduğu Kurutepe’yi birbirinden ayıran vadinin girişindeki Porta’dan (19.yy.da bölgedeki Rumların verdiği isim) başlayarak farklı iki farklı rotayı gerçekleştirmiştik⁽¹⁾. Bu kez ise, daha farklı bir güzergâhı takip ederek Nif Dağı’nın yamaçlarına doğru tırmandık. 

 

Arap Deresi Vadisi'nin kapısı; "Porta"

 (Nisan-2011)

 

Kaynaklar arkasında bir çeşme başı

(Ekim-2010)

 

 Aynı çeşme başı; yıl:2019...

(Aralık-2019)

Kaynaklar köyü, yukarıda da belirttiğimiz gibi İzmir’in en önemli su kaynaklarını barındırıyor. 19.yy.da “Garabunar” şeklinde telaffuz edilen Karapınar, Nif Dağı’nın eteklerinden doğuyor. Daha sonra Arap Deresi ya da bugünkü ismiyle Gökdere Vadisi boyunca doğudan batıya doğru akışını sürdürüyor. Bugün artık bu suların hepsine gem vurulmuş durumda; şehrin 1970’lerden itibaren başlayan çeperlerine sığamayıp kırsalına doğru genişleme dinamikleri, kentin su ihtiyacı açısından kritik bir noktaya taşınmasına neden olmuş. Örneğin bu dinamikler, zaman içinde Bornova’ya su temini kaygısıyla yapılan yatırımlarla kadim Halkapınar Gölü’nün de kuruması ve yok olmasına yol açmış.⁽²⁾

  

Arap Deresi'nin bir kolu

(Nisan-2011)

 

"Garabunar"dan gelen su 

(Nisan-2011)

Kaynaklar civarında, İlkçağ’dan kalma iki de gözetleme kalesi bulunuyor. Bunlardan birincisi Gökdere Kanyonu’nun kuzey ucunda yer alan ve bir koçboynuzu şeklinde kuzeye doğru uzanan Gökdere (Sivrikaya) ya da İzmirli’nin Kalesi olarak da adlandırılan kale. Bu adlandırma ise, 19.yy.da İzmir’in suyolları üstüne bir harita hazırlamış olan Georg Weber’e ait. Smirli / İzmirli yöresindeki bu kale, harita üzerinde yalnızca “kaleh” olarak anılmış ve yükseklik olarak 400 metre işaret edilmiş.⁽³⁾

 

Gökdere Kanyonu ve en arkada Kaynaklar Kalesi'nin bulunduğu tepe

(Nisan-2011)

 

Gökdere ya da İzmirli'nin Kalesi

(Ocak-2011)

  

Gökdere Kalesi; yüzeyde pek de bir şey yok. 

(Ocak-2011)

İ.Ö. 6 yy.dan 4.yy.a kadar kullanılmış olduğu tahmin edilen kalenin eteklerinden Arap Deresi dolanarak, bugünkü Gökdere köyünden aşağılara doğru akar. Kavaklıdere ile birleşen Arap Deresi, bu noktadan itibaren, bugün Bornova’daki Sanayi Sitesi’nin kıyısından geçerek denize ulaşan Manda Çayı adını alır. Bu çaya, Ortaçağ’da; şimdiki Kurutepe üzerinde olduğu düşünülen ve İzmir civarındaki birçok dönemsel yerleşim adlarını bize haber veren Lembos Manastırı kayıtlarında Mantaya ismi verilmekteydi.

 

Kaynaklar Kalesi'nde bir Hellenistik duvar parçası

(Ersin Doğer, İzmir'in Smyrna'sı; Resim-20)

 

Kaynaklar'ın arka dünyası; Porta'dan ötesi...

(Nisan-2011)

Diğer kale ise; Nif yönünde doğuya doğru uzanan, aynı vadideki bir kireç taşı kütlenin üzerinde konumlanmış Kaynaklar Kalesi’dir. İzmir’in Smynra’sı isimli değerli kitabın yazarı Prof. Ersin Doğer’e göre; bu her iki kale de, Smyrna ve Ephesos yolunun kontrolünün sağlanması için yapılmış olmalıdır. Bundan başka Kaynaklar köyünün üzerindeki sırtlarda yer alan iki gözetleme kulesi ise, yine aynı işleve dönük olarak inşa edilmiş olmalıdır; Kaynaklar-1 ve Kaynaklar-2 kuleleri…

 

İ.Ö. 1.binde (Arkaik, Klasik ve Hellenistik Çağlar) İzmir ve civarı

(Ersin Doğer, İzmir'in Smyrna'sı; Harita:2) 

Ersin Doğer, İzmir’in güney sınırını kontrol eden kaleler ile ilgili olarak şu bilgileri aktarıyor:

“İzmir çukurunun güney sınırı Nif Dağı, Kokluca Tepeleri ve Tekke Dağı arasında Arap Deresi ve Meles Çayı tarafından oyulmuş iki vadi yoluyla Küçük Menderes Havzası’na geçit vermekteydi. Arap Deresi’nin açtığı vadiyle başlayan güneydoğu geçidi Işıklar (şimdiki Işıkkent-İF)-Gökdere’den güneye modern otoyol yönünde ilerlemekte, yaklaşık 30 kilometrelik bir rota ile Ayrancılar’a ulaşmaktaydı. Bu rota üzerinde görülen Sivrikaya-Kaletepe, Kaynaklar Kalesi, Kırıklar köyünün kuzeybatısındaki Kaletepe üzerindeki 1 ve 2 numaralı gözetleme kuleleri, Demirci-Çakraktepe ve Kocadağ Kaleleri Pers yönetimi altındaki savaş dolu yüzyıllarda İzmir’e güney-güneydoğudan yaklaşımı kontrol etmiş olmaktaydı.”⁽⁴⁾

 

Sırtlardan İzmir'e bakış

(Nisan-2011)

 

Kurutepe

(Nisan-2011)

Yüzlerce yıllık yaşlı çınar ağaçlarının oluşturduğu, bunun altına yayılmış masalarıyla bir konfor alanı manzarası sunan Çınaraltı Meydanı, kuzeye, batıya ve güneye genişleyerek büyük bir kasaba niteliği kazanmış Kaynaklar’ın kalbini oluşturur. Hele burada şimdi mevcut olmayan, ancak yıllarca ana gövdesindeki bir büyük oyuğun içindeki küçük bir kunduracı dükkânının varlığı nedeniyle Kunduracı Çınarı adıyla anılan 1000 yaşını geçkin anıt çınar ağacı benzersizdir. Kunduracı Çınarı, belki de Bayındır-Kızıloba köyünün yakınlarındaki Aslan Kavağı⁽⁵⁾ ismiyle bilinen anıt çınar ağacından sonra bölgedeki en yaşlı ve en muazzam ağaç olarak tanımlanabilir.

 

Kaynaklar; Kunduracı Çınarı ve kahvehaneler

(E.Gündoğan)

 

Kızıloba'daki Aslan Kavağı

(Kasım-2014)

 

Gezgin cüssesiyle ölçeklendirilmiş Aslan Kavağı

(Kasım-2014)

Buraya yaz-kış demeden yakın çevreden gelen insanlar, çınarların altındaki masalarda köylülerin hazırladığı yiyecekleri, kahvehanelerden gelen çay ve benzeri içeceklerle tüketerek vakit eylerler. Köyün doğu yönündeki dere ve onun doğu, kuzey ve güney yönündeki yamaçları boyunca yükselen vadi ise, doğa tutkunlarına mevsimine göre binbir güzellik sunar. Doğuya doğru vadinin içinden ilerleyen patikaların köyü çepeçevre dolaşan toprak yol düzleminde ve güneydoğu yönünde ulaştığı yer ise, yine çınar ağaçlarıyla kaplı bir başka benzersiz alandır. Çınar ağaçlarının altında dağdan gelen suyun doğa tutkunlarına sunulduğu iptidai çeşmeden kana kana su içmeden geçmek asla mümkün değildir.

 

Kaynaklar sırtlarına doğru; yolun başındayız.

(E.Gündoğan)

Yürüyüş rotası; yaklaşık 20 km.

(Google Earth'de çizilmiştir. Çizen: M. Yavuzcezzar)

Yürüyüşün Hikâyesi

Saat 9.30 gibi Kaynaklar-Çınaraltı’nda bugünkü yol arkadaşım Erdal ile buluştuk. Belki de İzmir’in en yüksek yerlerinden birisi olması nedeniyle, erken saatlerde sabah ayazı etkiliydi Kaynaklar’da. Meydana bakan kahvehanelerden birinde adet olduğu üzere; sabah kahvelerimizi yudumlayarak başladık güne. Saat 10 gibi köyün doğu çıkışında yer alan bir merhum dağcının heykelinin bulunduğu düzlükten başlayarak, köyün etrafında bir yay çizecek güzergâhımıza vasıl olduk.

 

Kaynaklar sırtları; kızılçamlarla kaplı...

(E.Gündoğan)

Köyün çıkışındaki toprak yol, bizi bazı çiftlik evleri ve kır lokantaları arasından doğuya ve yukarılara doğru taşıdı. Yukarıdan gelen küçük bir dereciği takip ederek ulaştığımız ilk yol sapağına dek, insanlar tarafından dereciğin içine ve makiliklerin derinliklerine bırakılmış çöp yığınlarıyla karşılaştık. Bütün doğa yürüyüşlerimizdeki rastladığımız bu manzara, köyün hemen yakınlarında yine karşımıza çıkmıştı. Üzüntü verici bir durumdu; içinde yaşadığı doğaya karşı kayıtsızca sürdürdüğü bu acımasız tutumu nedeniyle insanoğlunun zavallılığına hayıflandık doğrusu. Ümitsiz vakaydı “büyük insanlık”…

 

Çınarlı vadi

(E.Gündoğan)

  

Kaynaklar sırtlarında rastladığımız bir keçi sürüsü

(E.Gündoğan)

Kuzey yönünde biz yürüdükçe derinleşen bir vadide, baharla daha da zenginleşen bir dere ve kızılçamlardan melengeçlere, pırnar meşelerinden çınarlara dek genişleyen; türlü ağaçlarla bezenmiş zengin bir bitki örtüsü vardı. Bir süre sonra Kırıklar köyü yönüne doğru yönelen bir başka sapağı daha arkamızda bıraktık.

  

Sırtlardan Kaynaklar'a doğru bakış

(E. Gündoğan)

 

Çınarlı Vadi

(Ekim-2010)

 

Kaynaklar köyünün arkasında; doğu yönünde genişleyen vadinin çevresinde sürdürdüğümüz yürüyüşümüz sırasında, çeşmeler ve çınarlarla kaplı sel yataklarından geçtik. Vadinin kıyısında bir dizi nar ağacının bütün meyveleri çatlamış ve yerlere dökülmüştü. Yıllar önce buradan bir kez daha geçerken bu narların tadına bakmıştık. Ama şimdi aynısı mümkün değildi.

 

Bir konfor alanı; çınarlarla kaplı vadiden bir başka görünüm

(Ekim-2010)

Bir süre sonra, yolda karşılaşıp kısa bir sohbet yaptığımız Bucalı bir ailenin sözünü ettiği dut ağaçlarının bulunduğu bir düzlüğe eriştik. Onlardan öğrendiğimize göre, bu karadut ağaçlarının meyvesi oldukça lezizdi. Yer yer vadiye doğru uzanan kireç taşından kayalıklar vardı. Dut ağaçlarının altında buralara bizden önce erişmiş bir grup, sofrasını kurmuştu bile. Selamlaşıp yola devam ettik.

 

Kızarmış melengeçler

(E.Gündoğan)

 

Dutlu Vadi

(E.Gündoğan)

Dutların bulunduğu alanı biraz geçince, doğuya ve Nif Dağı’na doğru yönelen bir yol sapağına geldik. Yukarıdan gelen bir başka yürüyüş grubundan yolun nereye ulaştığı konusunda yeterli bir bilgi alamamakla birlikte, yukarılarda bir yangın havuzu ve çeşmenin olduğunu öğrendik. Biz de bu bilgi ışığında, sapaktan yukarıya doğru yürümeye başladık.

 

Yangın havuzunun altındaki çeşme ve çınarlar

(E.Gündoğan)

 

Zehra Gökçeoğlu Çeşmesi

(E.Gündoğan) 

Yangın havuzuna gelinceye dek betondan yapılmış iki orman çeşmesi daha geçtik. Tatlı bir meyille yükselen yol, bir süre sonra bizi çınarlarla kaplı bir çeşme başına ulaştırdı. Toprak yolun altında; yine çınar ağaçlarıyla kaplı, mükemmel bir düzlük ve piknik alanı mevcuttu. Çeşmenin suyu ise oldukça lezzetli idi. Üzerinde “Kırcaali Yelciler köyünden Zehra Gökçeoğlu hayratıdır” yazısı okunuyordu. Vesile olanların ruhlarına bir selam göndererek, mataralarımıza su takviyesi yaptık güzelim çeşmeden. Çevre, yürüyüş gruplarının hassasiyeti sayesinde oldukça temizdi. Zaten yol boyunca uğradığımız bütün çeşme başları ve çınarlarla kaplı konfor alanlarında, insanları çöplerini bırakmamaları yönünde uyarıcı bir dizi levha da görmüştük. Büyük olasılıkla bu levhalar, buralara çevre dostu doğa yürüyüşçüleri tarafından bırakılmıştı.

 

Kaynaklar yangın havuzu

(E.Gündoğan)

Yangın havuzu, çeşmenin bir üst düzlemindeki; çevresi tel örgülerle çevrili bir düzlükte yer almaktaydı. Etrafından dolaşarak Nif yönündeki tırmanışımızı sürdürdük. Önümüzdeki beli aşınca, tamamen kızılçamlarla kaplı ıssız bir dünya ile karşı karşıya geldik. Sık bir ormanın içinde ve yapayalnız yürümekteydik. Çevremizde alakargaların ve zaman zaman vadiye doğru dalış yapan kuzgunların haykırışları dışında hiç ses yoktu. Önce inişle süren yürüyüşümüz, daha sonra; yıllar önce yürüdüğümüz Çocuktumarı Tepesi’ne doğru ilerlediğini düşündüğümüz dik rampalarla devam etti.

 

Farklı tonda melengeçler

(E.Gündoğan)

Bir süre sonra önümüzdeki ikinci beli de aştık; Nif Dağı hala görünmüyordu önümüzde. Yeni bir vadiye ve onun çevresinden dolaşan bir başka “yay”a gelmiştik yine. Uzun bir süre bu vadinin kıyısı boyunca yürüdük. İleride sağa doğru bir sapak, Kırıklar yönüne inen bir başka yolu işaret ediyordu bize. Solumuzda ve daha yüksek bir kotta Çocuktumarı Tepesi göründü nihayet. Ama zaman artık oldukça ilerlemişti. Bu çıkışın, karanlık basmadan gerçekleştirilmesi gereken bir de inişi vardı. Üstelik de aşağılarda yarım bıraktığımız Kaynaklar köyünün çevresindeki “yay”ın tamamlanması gibi bir görevimiz de bulunmaktaydı daha. Bu nedenle yemeğimizi yiyebileceğimiz manzaralı ve vadi kıyısında bir kayalığı bulunca durduk. Üstelik bir tekneye boşalan hortumdan ibaret bir çeşmemiz de vardı yanı başımızda. Hemen uçurumun kıyısındaki kayalığın üzerine soframızı kurarak, gecikmiş öğle yemeğimizi çok uzaklardaki Gökdere Kanyonu ve Kaynaklar Kalesi’nin de içinde bulunduğu, gerçekten görülmeye değer bir manzaraya karşı yedik.

 

Yemek yediğimiz yerden Gökdere Kanyonu ve Kaynaklar Kalesi'nin bulunduğu vadilere ve İzmir'e doğru bakış

(E. Gündoğan)

Artık burası, dönüş için bir başlangıçtı. Çocuktumarı Tepesi’ne birkaç kilometrelik yolumuz kalmıştı, ama oraya yürüsek, çok gecikecektik. Yine geldiğimiz rotayı takiben Kaynaklar köyünü arkadan çeviren vadinin sınırlarına dek indik. Ama buradan itibaren daha neredeyse 5-6 km.lik bir mesafemiz daha kalmıştı köye. Vadiye inen birtakım patikalar bizi kışkırtsa da, kuzeye doğru dönen toprak yoldan hiç ayrılmadık. Yanımızdan birkaç traktör ve kamyonet geçti köye kadar.

 

Gezgin, yol üstündeki bir başka çeşme başında... 

Rakım alçaldı yavaş yavaş; sonunda Kurutepe ile Nif Dağı kütlesini birbirinden ayıran Arap Deresi vadisinin giriş kapısı diye nitelediğimiz Porta’nın çıkışına ulaştırdı bizi toprak yol. Yıllar önce yürüdüğümüz buralar oldukça değişmiş, yer yer inşaatlara alan açmak amacıyla zeytin ağaçları kesilmiş, geniş bir alanda teras duvarlarıyla çevrili inşaat alanları oluşturulmuştu. Gördüğümüz manzaradan edindiğimiz izlenime göre; herhalde içinden geçmekte olduğumuz ekonomik koşullar nedeniyle işler bir süredir sürüncemede kalmış olmalıydı. Çevrede de bir sürü kır evi ya bitmiş ya da inşa halindeydi. Bu manzara Kaynaklar havalisi için hiç de iç açıcı değildi. Ama ne yazık ki, İzmir’in kadim su kaynaklarının bulunduğu bu doğa harikası topraklar da büyük bir yapılaşma baskısı altındaydı; her yerde olduğu gibi.

 

Kaynaklar sırtlarında...

(Ekim-2010)

Bir süre sonra köyün ilk evlerine ulaştık. Kaynaklar’a köyün eski camisinin de bulunduğu kuzeydeki bir sırtını takip ederek indik. Sırtın başlangıcında arabasını yıkamakta olan bir delikanlı, teypten gelen ve can yakıcı feryatlarla sürmekte olan bir arabesk konseri neredeyse bütün mahalleye dinletmekteydi. Keyfine diyecek yoktu doğrusu. Yanından geçip gittik.

  

Kaynaklar dünyasına veda... 

(Ekim-2010)

Çınaraltı Meydanı’na ulaştığımızda saat 17.30 civarıydı. Neredeyse akşam olmak üzereydi. Doğanın içinde gördüğümüz kötü manzaraları kafamızdan silmeye çalışarak, meydana bakan kahvehanelerden birinde yorgun çaylarımızı içtik Erdal ile. Güzel bir günü daha doğada geçirmiştik keyifle. Ne mutlu bize… Ne mutlu yürüyebilenlere…

Dipnotlar:

(1)   Kaynaklar Porta-Arap Deresi yürüyüşü ve İzmir’in su kaynakları ile ilgili bilgiler için bkz. https://dagakactim.blogspot.com/2011/11/kaynaklar-porta-kapi-karapinar-nif-onu.html ile Kaynaklar Porta-Çocuktumarı yürüyüşü için bkz. https://dagakactim.blogspot.com/2014/01/kaynaklar-cocuktumari-mevkii-nif-zirve.html

(2)  Halkapınar Gölü’nün doğuşundan yok oluşuna dek öyküsü ve hakkındaki diğer bilgiler için bkz. https://dagakactim.blogspot.com/2012/06/izmirin-kayip-golu-halkapinar.html

(3)  Arkeolog Şükrü Tül; Ebruli Turizm için hazırlanan; İzmir’in Kaleleri isimli gezi notu; Ocak-2011

(4)  Prof. Ersin Doğer; İzmir’in Smyrna’sı, Paleolitik Çağ’dan Türk Fethine Kadar, İletişim Yayınları, 1.Baskı, 2006-İstanbul; sayfa: 86-87

(5)  Aslan Kavağı hakkında bkz. https://dagakactim.blogspot.com/2014/11/bayindir-ilica-vadisi.html

(6)    Fotoğraflar, belirtilenler dışında İ.Fidanoğlu tarafından çekilmiştir. Tarih belirtilmeyen fotoğraflar, yürüyüş gününe aittir.

Yazan: İbrahim Fidanoğlu

Düzenleyen: MYC