ĞURS
VADİSİ’NDE…
30 Mayıs 2023
İbrahim Fidanoğlu
Giriş
Yukarı
Mezopotamya,
Dicle ve Fırat’ın binlerce yıldır bıkıp usanmadan suladığı bereketli
topraklara doğru ılımlı bir şekilde alçaldığı bir coğrafyayı tanımlar. Göz
alabildiğine ova; ne sınır tanır, ne de zaman… Evet; Dicle ve Fırat, binlerce
yıldır bu kadim topraklarda belki hayatın kaynağıdır; her şeyin doğduğu yerdir
belki orası. Ama belki de bundan kaynaklanan nedenlerden ötürü, zaman zaman
kanla sulanmıştır; uygarlık beşiği Mezopotamya
toprakları…
(https://mardinhaber.com.tr/haber/9615746/colde-bir-veha-yesil-gurs-vadisi)
(Mayıs 2023)
Ğurs Vadisi'nde; önde deve dikenleri, ardında yamaçtaki Kocalar köyü
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Anadolu yarımadasından Mezopotamya’ya ulaşan stratejik geçiş yolları üzerinde yer alan Kızıltepe’den başlayarak, Cizre’ye; oradan Roma’nın Perslerle
sınırında yer alan Dara, Marin, Ğurs
ve Nisibis (Nusaybin) garnizon yerleşimlerine; oradan Mezopotamya’nın kapısı diyebileceğimiz ve binlerce yıldır Dicle’nin koynunda yatan Cizre’ye; sonra oradan yukarılara; yakın
tarihimizde haber ajanslarının malzemesi; Gabar
ve Cudi Dağları arasından Kasrik Boğazı yoluyla Botan Vadisi’ne; bir dağın başında
Roma’nın garnizon yerleşimi geleneğini günümüzde sürdüren acı yüklü kapkara Şırnak’a; Siirt’e ve daha ötelere; sulara ve dağlara bakarak yol aldık başka
hikâyelere; insan hikâyelerine doğru…
Ğurs Vadisi'ne girerken...
(Mayıs 2023)
Kızıltepe’den
Ğurs Vadisi’ne
Ova, plato ve dağ; üçlü bir topografik
sorunsalın çevresinde şekillenen bir coğrafyadayız. Ortaokul coğrafya
kitaplarından hatırladığımız 1919 rakımlı Güneydoğu’nun volkanik tepesi Karacadağ’ın eteklerinden Mezopotamya’ya doğru alçalan topografya,
Mezopotamya düzlüklerinde soluklanır.
Burası öyle uçsuz bucaksız bir diyardır ki; uçaktan alçalırken sınırı belirsiz
hububat ekili arazilerin üzerinde dalıp gider yolcu sararmış ekinlere; yan yana
dizili dairesel sulama yapılan tarlalara. Sanki sürreal bir
resim gibidir Yukarı Mezopotamya;
uçaklar alçalırken Mardin-Kızıltepe
havaalanına doğru…
Mardin-Kızıltepe havaalanına inerken göz alabildiğine uzanan Mezopotamya düzlükleri
(Mayıs 2023)
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)
Roma ve bu topraklardaki halefi Bizans İmparatorluğu’nun Pers-Sasani İmparatorlukları ile doğu
sınırını oluşturan yerleşimlerden bazıları bugünkü Mardin ilinin sınırları içinde yer alır. Bunlardan günümüze en iyi
durumda ulaşmış olanlardan biri Nusaybin’den
ötedeki Dara garnizon yerleşimidir.
Yukarıda isimleri sayılı Marin (Marde),
Ğurs ve Nisibis de bu yerleşimlerden diğer dikkati çekenleridir.
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Bir
garnizon yerleşimi olarak Ğurs Vadisi
Ğurs
Vadisi
yerleşimlerinin İ.S. 395 yılındaki Batı ve Doğu Roma İmparatorlukları’nın
ayrışması sonrasında, Arnavut asıllı Bizans İmparatoru I.Anastasius’un İ.S. 440 yıllarında Sasaniler ile yaptığı Anastasya
Savaşı’nda karşılaşılan güçlükler ve elde edilemeyen tatminkâr sonuçlar
nedeniyle Doğu Roma’nın Sasanilerle sınırının tahkim edilmesi ve
Roma garnizon kentlerinin oluşturulmasına karar vermesiyle ortaya çıktığı
sanılmaktadır. Dara yerleşiminin de
bu karardan sonra bir garnizon kent olarak inşa edildiği belirtiliyor.(2)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Kaynak: Vikipedia)
I.Anastasius döneminde Dara
ve Ğurs garnizon yerleşimlerine “metropolis” statüsü verilmiş ve Mezopotamya bölgesinin yönetim merkezi
haline getirilmiş. İmparator Justinianus
(527–565) döneminde Ğurs Vadisi’nde I.Anastasius tarafından yaptırılan kent
surları onarılmış ve eklemeler yapılmış; sarnıçlar inşa edilmiş. Askeri bir üs
olarak kurulan Ğurs garnizon yerleşimleri, Roma
İmparatorluğu’nun doğu sınırında savunma amaçlı kurulmuş şehir ve askeri
kalelerin oluşturduğu “limes”(surlarla
tahkim edilmiş güçlü sınır yerleşmeleri) zincirinin içinde bulunuyordu. Ğurs garnizon yerleşiminde kent surları,
iç kale, burçlar ve hendekler gibi savunma yapılarıyla günlük su temininde
hayati önem taşıyan su sistemleri yer almaktaydı. Garnizon yerleşimleri için
savunma stratejilerinin önemli bir parçası olan su yapıları, Sasanilerin uzun süren kuşatma
dönemlerinde kente sığınan ordunun daha uzun süre direnebilmesinde etkili olmaktaydı.
Ğurs Vadisi'nde deve dikenlerinin tam göbeğinde...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Ebruli gezginleri, Ğurs Vadisi yamaçlarında tetkik esnasında...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Ğurs Vadisi'nde ışık oyunları
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Dara ve Ğurs Vadisi
garnizonları, İ.S. 530 yılında Sasani
ordusu tarafından kuşatılmış, ancak ele geçirilememiş. Sonraki dönemlerde Sasani ve Doğu Roma güçleri arasında el değiştiren kent, İ.S. 639’da Arap egemenliğine
girdikten sonra askeri önemini yitirmiş. 13. yüzyıl ortalarına kadar dini bir
merkez olarak varlığını sürdüren kent, bu tarihten sonra küçülerek kırsal bir
yerleşim haline gelmiş.
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Ğurs Vadisi’nin içinde
Ğurs
Vadisi’ne
bugün Kızıltepe’den Mardin’e giden karayolunu takip ederek
ulaştık. Kızıltepe’nin kuzeyinde ve
yaklaşık 7 km kadar uzaklıkta bulunan vadi, buralarda yaza ulaşmadan sararan Mezopotamya’nın sarı sıcak görüntüsünden
farklı bir manzara sunuyor ziyaretçisine. Ana yoldan ayrıldıktan sonra giderek
yükselen ve birbirinin üzerinden vadinin derinliklerine doğru kayacakmış
izlenimi veren kayaç tabakalarının arasından ilerleyen bir tali asfalt yol,
bizi ilk anda terk edilmiş izlenimi veren sapsarı bir köye ulaştırıyor. Köyün
girişinde yine Mardin taşından yapılmış bir hayrat çeşmesi karşılıyor bizleri.
Vadi tabanı boyunca içerlere doğru uzanan yemyeşil bir vaha var aşağılarda.
Ağaçların arasından güneye doğru akan yemyeşil suyu görüyoruz yukarılardan.
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
Vadiye doğru inen patikanın kıyısı boyunca beyaz
hatmiler boy vermiş. Hafif rüzgârdan kırılacak gibi boyunları. Köyün girişinde Kocalar levhası var; Heci Feris diyorlar köyün ismi için.
Daha ileride Karaman ya da Hemziyan, Yukarı Ğurs (yani Xursa Nave);
bu şekilde 6 km kadar kuzeye ve kuzey doğuya doğru giren vadide 12 köy;
mağaralar, Roma ve Bizans döneminden kalma izler; vadinin dibinde ise derenin
iki yakasına serpilmiş bir hayat; onun belirtisi yemyeşil bahçeler, ağaçların
gölgesinde sıcağa karşılayan durmamacasına akan bir dere; hem de ne dere…
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Ğurs Vadisi'nde; manastıra benzettiğimiz yapılar; deve dikenlerinin ardında...
(Mayıs 2023)
Vadinin girişinden itibaren köylerin mevcut
isimleri ile ilgili olarak şu bilgiler(1) mevcut; Ziyaret (Kürtçe’de Şeyh Tacettin; türbesi
bulunan şeyhin Habeş asıllı olduğu rivayet ediliyormuş; 16.yy.da ise Harzem; Kürt-Arap köyü), Sancarlı
(1928-Serikürri; Kürtçe’de Tepebaşı anlamına geliyormuş), Kocalar (Heci Feris; Kürtçe-1928), Karaman
(Hemziyan; Hamzalar-1928; Arap köyü),
Alipaşa (1928-Arap köyü), Tuzla (1928-Melho Ğurs; Süryanice’de melho
qurşo “tabak tuzlası” anlamında),
Yüceli (1928-Ğursi Evsat-Orta Ğurs;
Arapça’da orta tabak anlamında;
16.yy. tahrir defterlerinde Kurs-i Ala,
Kurs-i Evsat ve Kurs-i Edna (Yukarı, Orta, Aşağı Ğurs olmak üzere üç
köydür. Halkı Arapça ve Kürtçe konuşur), Ayaz
(Çelebiyan-1928; Kürtçe-Türkçe),
biraz doğuda Soğanlı (1946-Hubbazı; 1957-Hubas), Uluköy (1928-Üzeyir; Kürt-Arap yerleşimi), Erdem (Meşkinan-Kürtçe) ve Yedikardeş
(1928-Heftxohan; Kürtçe’de yedi kız
kardeş anlamında)…
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Evlerin çoğu harap vaziyette… Anlatılanlara göre
buralarda geçmişte çoğunlukla Süryaniler, yaşamışlar. Kısmen de Ermeniler…
Şimdi onlardan pek bir haber yok. Kimi evlerden hayat belirtisi olduğunu hissettiren
sesler geliyor derinlerden. Bulunduğumuz noktadan Kızıltepe’nin evleri görülüyor; puslu bir havada beyaz bir kütle
gibi görünüyor uzaktan Kızıltepe…
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Vadinin girişinde hemen derenin üst düzleminde
bir kompleks şeklinde bina yıkıntıları uzanıyor. Tütmeyen ocaklar görünüyor,
kemerli nişler dikkatimizi çekiyor yıkık duvarlarında; hızla geçerken
yukarılardan. Acaba bir manastır kalıntısı mı, bir dini yapı mı; anlaşılamıyor.
Ama ev olmadığı kesin; çünkü dikdörtgen formatlı ve çok büyük.
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Köyün vadinin üzerinden ilerleyen kilit taşı
döşeli ana girişinin ilerisinde solda bir cami var. Evlerin çoğu terk edilmiş
ve harap durumda. Kemerli büyük pencereler, kiminde demirden ızgaralı
korkuluklar, bir yanı yıkılmış, ufalanmış duvarlar, evlerin aralarından vadiye
doğru sarkan daracık patikalar; belki bir eşek ancak geçer.
Vadiye bakan deve dikenleri
(Mayıs 2023)
Bir duvar gibi yükseliyor evler patika boyunca...
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Bir yanda beyaz çiçekleriyle hatmiler, diğer
yanda mor renkli deve dikenleri; sapsarı ve sıcak sırtlardan sanki üzeri ağaçlarla
örtülmüş haldeki yemyeşil vahaya doğru iniyoruz. Vadiye doğru; birbirinin önünü
kapatmadan sıra sıra konumlanmış evler, Sakız
adasındaki Anavatos köyünü akla
getiriyor. Yalçın bir kayalığın sırtına birer üzüm salkımı gibi dizilmiş evler;
Orası Sakız, burası Ğurs Vadisi…
(Mayıs 2023)
(Şubat 2017)
(Mayıs 2023)
Vadi tabanında bir taş köprü, akmakta olan çayın
üzerinden iki yakayı birbirine bağlıyor. Aman tanrım; bu nasıl bir su? Vadi
tabanına kadar inip yeniden bize yukarıdaki vadi yamacından bakan köyün yıkık
dökük evlerine doğru dönüyoruz yüzümüzü. Önce sınırları belirsiz, silik bir
patika, daha sonra aynı genişlikte bir döşeme yola dönüşüyor. Tırmanışımız
alabildiğine keyifli; deve dikenleri ve hatmiler bir yanda boy vermiş, diğer
yanda ise Ğurs Vadisi’nin tabanında
uzanan yemyeşil florasına hâkim konumdaki Kocalar
köyünün yıkık dökük taş evleri… Nereye baksan bir yaşanmışlık, nereye baksan
tepeden tırnağa hüzün… Bilmediğimiz hikâyeler saklı bu yıkık duvarlarda.
(Mayıs 2023)
Sönmüş ocak, tütmez baca...
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
(Mayıs 2023)
Daracık patika bizi köyün yukarılarna taşıyor.
İki evin yıkık duvarları arasından ulaşıyoruz köyün üst düzlemindeki yola. Şu
kadarcık kısa zamana sığdırabilecek ne kadar çok ayrıntı var bu yıkıntılar
arasında. Kemerli bir kapı; kemer iki bölümden oluşuyor ve zamanın
silikleştirdiği çivit maviye boyalı yorgun kapının tam tepe noktasında
birbirine kavuşuyor bu iki kemer parçası. Başka bir kapıda kemeri oluşturan 3
parçadan biri, ortada kilit taşı işlevi görüyor. Kimi taş duvarlarda küçücük
gömme pencereler… İçinde korkuyu saklayan ve güneyden gelen ışığı bu küçücük
aralıktan almaya çalışan pencerenin doğramaları zamanla bozunarak plastiğe doğru
evrilmiş.
Kocalar köyüne veda ...
(Mayıs 2023)
Şelalelerimiz de vardır; yazın konfor sunarlar; Ğurs Vadisi'nin dibinde...
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)
Ğurs
Vadisi’nde
bina bina üstüne; hepsi kirli sarı renkte, oksitlenmiş bir kıvamda; yıllardır
unutulmuş, terk edilmiş hayatların ardında birikmiş her şey… Bir yığın taş,
yıkık duvarların ardına sinmiş; bir şekilde yıkılmayıp ayakta kalan bu güzelim
yorgun duvarlar, seyreder âlemi; kim bilir ne kadar zamandır bu aciz hallerde, Ğurs Vadisi’nin yeşilliğine karşı…
Dipnotlar:
(1)
Türkiye Yer Adları Sözlüğü; Index Anatolicus; yer adları
için bkz. https://nisanyanyeradlari.com/?y=&t=&ua=10&u=2&ll=37.249460944724355,%2040.636361263556864
(2)
Anastasya Savaşı ve sonuçları hk.da bkz.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Anastasya_Sava%C5%9F%C4%B1
(3)
Fotoğraflar, belirtilenler dışında gezi sırasında İ. Fidanoğlu tarafından çekilmiştir.
Yazan: İbrahim Fidanoğlu
Düzenleyen: MYC
Kutlarim üstadım. Yüreğindeki ve beynindeki düşsel görüntülerle doyurucu izlenimlerin beni mutlu etti. Teşekkürlere sigdiramadigim sevgi ve saygılarla... Not: Bir gün toplayalım bunları bir yere kitaplastiralim.kalicilik kazansın. Selam.
YanıtlaSilSağol ağabeyim. İlgine teşekkürler...İF
SilKayıt yaptırdığım tur için başvuru kaynağı olarak incelemeye başladım, bitirdiğimde tur kaydımı iptal mi etsem diye düşünüyorum. Bu arada teşekkür ediyorum.
YanıtlaSilYazıyla yaratmış olduğum olumsuz izlenimin nedenini her ne kadar anlayamadıysam da, siz yine de iptal ettirmeyin tur kaydınızı ve gidin o kadim topraklara. Düne ve bugüne dair çok şey var görülecek. Meramımı anlatamamış olabilirim; bu tamamen benim eksikliğimdir. Ayrıca teşekkürleriniz başım gözüm üstüne...İF
Sil