Sayfalar

10 Ekim 2023 Salı

YUKARI MEZOPOTAMYA’DA; KADİM TOPRAKLARDA-1

ĞURS VADİSİ’NDE…
30 Mayıs  2023
İbrahim Fidanoğlu
Giriş
 
Yukarı Mezopotamya, Dicle ve Fırat’ın binlerce yıldır bıkıp usanmadan suladığı bereketli topraklara doğru ılımlı bir şekilde alçaldığı bir coğrafyayı tanımlar. Göz alabildiğine ova; ne sınır tanır, ne de zaman… Evet; Dicle ve Fırat, binlerce yıldır bu kadim topraklarda belki hayatın kaynağıdır; her şeyin doğduğu yerdir belki orası. Ama belki de bundan kaynaklanan nedenlerden ötürü, zaman zaman kanla sulanmıştır; uygarlık beşiği Mezopotamya toprakları…
 
Ğurs Vadisi; suyun hayat verdiği topraklar; en arkada minaresi ile dikkat çeken Kocalar köyü...
(https://mardinhaber.com.tr/haber/9615746/colde-bir-veha-yesil-gurs-vadisi)
 
Kocalar düzleminden Ğurs Vadisi'nin panoromik görünümü
(Mayıs 2023)

Ğurs Vadisi'nde; önde deve dikenleri, ardında yamaçtaki Kocalar köyü
 (Mayıs 2023)
 
Anadolu yarımadasından Mezopotamya’ya ulaşan stratejik geçiş yolları üzerinde yer alan Kızıltepe’den başlayarak, Cizre’ye; oradan Roma’nın Perslerle sınırında yer alan Dara, Marin, Ğurs ve Nisibis (Nusaybin) garnizon yerleşimlerine; oradan Mezopotamya’nın kapısı diyebileceğimiz ve binlerce yıldır Dicle’nin koynunda yatan Cizre’ye; sonra oradan yukarılara; yakın tarihimizde haber ajanslarının malzemesi; Gabar ve Cudi Dağları arasından Kasrik Boğazı yoluyla Botan Vadisi’ne; bir dağın başında Roma’nın garnizon yerleşimi geleneğini günümüzde sürdüren acı yüklü kapkara Şırnak’a; Siirt’e ve daha ötelere; sulara ve dağlara bakarak yol aldık başka hikâyelere; insan hikâyelerine doğru…
 
Ğurs Vadisi'ne girerken...
(Mayıs 2023)
 
Kızıltepe’den Ğurs Vadisi’ne
 
Ova, plato ve dağ; üçlü bir topografik sorunsalın çevresinde şekillenen bir coğrafyadayız. Ortaokul coğrafya kitaplarından hatırladığımız 1919 rakımlı Güneydoğu’nun volkanik tepesi Karacadağ’ın eteklerinden Mezopotamya’ya doğru alçalan topografya, Mezopotamya düzlüklerinde soluklanır. Burası öyle uçsuz bucaksız bir diyardır ki; uçaktan alçalırken sınırı belirsiz hububat ekili arazilerin üzerinde dalıp gider yolcu sararmış ekinlere; yan yana dizili dairesel sulama yapılan tarlalara. Sanki sürreal bir resim gibidir Yukarı Mezopotamya; uçaklar alçalırken Mardin-Kızıltepe havaalanına doğru…
 
  
Mardin-Kızıltepe havaalanına inerken göz alabildiğine uzanan Mezopotamya düzlükleri
(Mayıs 2023)
 
Ğurs Vadisi'nde şelale ve hemen yakınında tarım yapılan bahçeler
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)
 
Roma ve bu topraklardaki halefi Bizans İmparatorluğu’nun Pers-Sasani İmparatorlukları ile doğu sınırını oluşturan yerleşimlerden bazıları bugünkü Mardin ilinin sınırları içinde yer alır. Bunlardan günümüze en iyi durumda ulaşmış olanlardan biri Nusaybin’den ötedeki Dara garnizon yerleşimidir. Yukarıda isimleri sayılı Marin (Marde), Ğurs ve Nisibis de bu yerleşimlerden diğer dikkati çekenleridir.
 
Ğurs Vadisi; evlerin dili olsa...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Ğurs Vadisi ve bahçeler
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Bir garnizon yerleşimi olarak Ğurs Vadisi
 
Ğurs Vadisi yerleşimlerinin İ.S. 395 yılındaki Batı ve Doğu Roma İmparatorlukları’nın ayrışması sonrasında, Arnavut asıllı Bizans İmparatoru I.Anastasius’un İ.S. 440 yıllarında Sasaniler ile yaptığı Anastasya Savaşı’nda karşılaşılan güçlükler ve elde edilemeyen tatminkâr sonuçlar nedeniyle Doğu Roma’nın Sasanilerle sınırının tahkim edilmesi ve Roma garnizon kentlerinin oluşturulmasına karar vermesiyle ortaya çıktığı sanılmaktadır. Dara yerleşiminin de bu karardan sonra bir garnizon kent olarak inşa edildiği belirtiliyor.(2)
 
Ğurs Vadisi'ne doğru
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Ğurs Vadisi yerleşimlerinden Kocalar köyü; ıssız köy...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
I. Anastasius dönemi sikkelerinden...
(Kaynak: Vikipedia)
 
I.Anastasius döneminde Dara ve Ğurs garnizon yerleşimlerine “metropolis” statüsü verilmiş ve Mezopotamya bölgesinin yönetim merkezi haline getirilmiş. İmparator Justinianus (527–565) döneminde Ğurs Vadisi’nde I.Anastasius tarafından yaptırılan kent surları onarılmış ve eklemeler yapılmış; sarnıçlar inşa edilmiş. Askeri bir üs olarak kurulan Ğurs garnizon yerleşimleri, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında savunma amaçlı kurulmuş şehir ve askeri kalelerin oluşturduğu “limes”(surlarla tahkim edilmiş güçlü sınır yerleşmeleri) zincirinin içinde bulunuyordu. Ğurs garnizon yerleşiminde kent surları, iç kale, burçlar ve hendekler gibi savunma yapılarıyla günlük su temininde hayati önem taşıyan su sistemleri yer almaktaydı. Garnizon yerleşimleri için savunma stratejilerinin önemli bir parçası olan su yapıları, Sasanilerin uzun süren kuşatma dönemlerinde kente sığınan ordunun daha uzun süre direnebilmesinde etkili olmaktaydı.

Ğurs Vadisi'nde deve dikenlerinin tam göbeğinde...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)

Ebruli gezginleri, Ğurs Vadisi yamaçlarında tetkik esnasında...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
  
Ğurs Vadisi'nde ışık oyunları
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)

Dara ve Ğurs Vadisi garnizonları, İ.S. 530 yılında Sasani ordusu tarafından kuşatılmış, ancak ele geçirilememiş. Sonraki dönemlerde Sasani ve Doğu Roma güçleri arasında el değiştiren kent, İ.S. 639’da Arap egemenliğine girdikten sonra askeri önemini yitirmiş. 13. yüzyıl ortalarına kadar dini bir merkez olarak varlığını sürdüren kent, bu tarihten sonra küçülerek kırsal bir yerleşim haline gelmiş.
 
Ğurs Vadisi'nin tabanında; eski köprüye doğru...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Ğurs Vadisi; zamanda yolculuk
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Ğurs Vadisi’nin içinde
 
Ğurs Vadisi’ne bugün Kızıltepe’den Mardin’e giden karayolunu takip ederek ulaştık. Kızıltepe’nin kuzeyinde ve yaklaşık 7 km kadar uzaklıkta bulunan vadi, buralarda yaza ulaşmadan sararan Mezopotamya’nın sarı sıcak görüntüsünden farklı bir manzara sunuyor ziyaretçisine. Ana yoldan ayrıldıktan sonra giderek yükselen ve birbirinin üzerinden vadinin derinliklerine doğru kayacakmış izlenimi veren kayaç tabakalarının arasından ilerleyen bir tali asfalt yol, bizi ilk anda terk edilmiş izlenimi veren sapsarı bir köye ulaştırıyor. Köyün girişinde yine Mardin taşından yapılmış bir hayrat çeşmesi karşılıyor bizleri. Vadi tabanı boyunca içerlere doğru uzanan yemyeşil bir vaha var aşağılarda. Ağaçların arasından güneye doğru akan yemyeşil suyu görüyoruz yukarılardan.
 
Ğurs Vadisi; Kocalar köyüne yaklaşırken...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)

Kocalar köyünün ayakta kalmış ve demir parmaklıklı pencereleri ile dikkat çeken nadir evlerinden biri...
(Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Ğurs Vadisinden geldiğimiz Kızıltepe yönüne ve Mezopotamya topraklarına bakış
 (Mayıs 2023; Ebruli Arşivi)
 
Vadiye doğru inen patikanın kıyısı boyunca beyaz hatmiler boy vermiş. Hafif rüzgârdan kırılacak gibi boyunları. Köyün girişinde Kocalar levhası var; Heci Feris diyorlar köyün ismi için. Daha ileride Karaman ya da Hemziyan, Yukarı Ğurs (yani Xursa Nave); bu şekilde 6 km kadar kuzeye ve kuzey doğuya doğru giren vadide 12 köy; mağaralar, Roma ve Bizans döneminden kalma izler; vadinin dibinde ise derenin iki yakasına serpilmiş bir hayat; onun belirtisi yemyeşil bahçeler, ağaçların gölgesinde sıcağa karşılayan durmamacasına akan bir dere; hem de ne dere…
 
Kocalar köyüne girerken vadinin içinde dikkat çekici büyüklükte yapı kalıntıları; acaba manastır mı?
(Mayıs 2023)
 
Kocalar köyünün girişindeki hayrat çeşmesi
(Mayıs 2023)
 
Ğurs Vadisi'nde; manastıra benzettiğimiz yapılar; deve dikenlerinin ardında...
(Mayıs 2023)

Vadinin girişinden itibaren köylerin mevcut isimleri ile ilgili olarak şu bilgiler(1) mevcut; Ziyaret (Kürtçe’de Şeyh Tacettin; türbesi bulunan şeyhin Habeş asıllı olduğu rivayet ediliyormuş; 16.yy.da ise Harzem; Kürt-Arap köyü), Sancarlı (1928-Serikürri; Kürtçe’de Tepebaşı anlamına geliyormuş), Kocalar (Heci Feris; Kürtçe-1928), Karaman (Hemziyan; Hamzalar-1928; Arap köyü), Alipaşa (1928-Arap köyü), Tuzla (1928-Melho Ğurs; Süryanice’de melho qurşotabak tuzlası” anlamında), Yüceli (1928-Ğursi Evsat-Orta Ğurs; Arapça’da orta tabak anlamında; 16.yy. tahrir defterlerinde Kurs-i Ala, Kurs-i Evsat ve Kurs-i Edna (Yukarı, Orta, Aşağı Ğurs olmak üzere üç köydür. Halkı Arapça ve Kürtçe konuşur), Ayaz (Çelebiyan-1928; Kürtçe-Türkçe), biraz doğuda Soğanlı (1946-Hubbazı; 1957-Hubas), Uluköy (1928-Üzeyir; Kürt-Arap yerleşimi), Erdem (Meşkinan-Kürtçe) ve Yedikardeş (1928-Heftxohan; Kürtçe’de yedi kız kardeş anlamında)…
 
Kocalar köyünün sakinlerinden biri, bizi duvarın üzerinden izlemekte.
(Mayıs 2023)
 
Mayıs gölgesinde; Kocalar'ın yıkıntıları arasında...
(Mayıs 2023)

Ğurs Vadisi'nin beyaz hatmileri
(Mayıs 2023)
 
Evlerin çoğu harap vaziyette… Anlatılanlara göre buralarda geçmişte çoğunlukla Süryaniler, yaşamışlar. Kısmen de Ermeniler… Şimdi onlardan pek bir haber yok. Kimi evlerden hayat belirtisi olduğunu hissettiren sesler geliyor derinlerden. Bulunduğumuz noktadan Kızıltepe’nin evleri görülüyor; puslu bir havada beyaz bir kütle gibi görünüyor uzaktan Kızıltepe
 
Kocalar'ın kocamış evleri; çatı çökmüş; duvarlar yıkılmış. İnsanlar yok. Burası Ğurs Vadisi...
(Mayıs 2023)
 
Hatmilerin ardında Kocalar Camii; sanki tek ayakta kalan o...
(Mayıs 2023)
 
Suya doğru bakış; Ğurs'un yamaçlarından aşağılara doğru...
(Mayıs 2023)
 
Vadinin girişinde hemen derenin üst düzleminde bir kompleks şeklinde bina yıkıntıları uzanıyor. Tütmeyen ocaklar görünüyor, kemerli nişler dikkatimizi çekiyor yıkık duvarlarında; hızla geçerken yukarılardan. Acaba bir manastır kalıntısı mı, bir dini yapı mı; anlaşılamıyor. Ama ev olmadığı kesin; çünkü dikdörtgen formatlı ve çok büyük.
 
Deve dikenlerinin ardında mağaralar...
(Mayıs 2023)
 
Derenin iki yakasını birbirine bağlayan tarihi köprü
(Mayıs 2023)
 
Hatmilerin coşkusu; Ğurs Vadisi'nde...
(Mayıs 2023)
 
Köyün vadinin üzerinden ilerleyen kilit taşı döşeli ana girişinin ilerisinde solda bir cami var. Evlerin çoğu terk edilmiş ve harap durumda. Kemerli büyük pencereler, kiminde demirden ızgaralı korkuluklar, bir yanı yıkılmış, ufalanmış duvarlar, evlerin aralarından vadiye doğru sarkan daracık patikalar; belki bir eşek ancak geçer.
 
Vadiye bakan deve dikenleri
(Mayıs 2023)

 
Bir duvar gibi yükseliyor evler patika boyunca...
(Mayıs 2023) 
 
Solda Kocalar köyünün vadiye bakan evleri, sağda Ğurs tabanında verimli hayat bahçeleri
(Mayıs 2023)
 

Bir yanda beyaz çiçekleriyle hatmiler, diğer yanda mor renkli deve dikenleri; sapsarı ve sıcak sırtlardan sanki üzeri ağaçlarla örtülmüş haldeki yemyeşil vahaya doğru iniyoruz. Vadiye doğru; birbirinin önünü kapatmadan sıra sıra konumlanmış evler, Sakız adasındaki Anavatos köyünü akla getiriyor. Yalçın bir kayalığın sırtına birer üzüm salkımı gibi dizilmiş evler; Orası Sakız, burası Ğurs Vadisi
 
Ğurs yerleşimlerine örnek; vadiye dizili Heci Feris ya da Kocalar köyünün evleri
(Mayıs 2023)
 
Sakız adasındaki sarp bir kayalığın üzerine dizilmiş Anavatos'un evleri
(Şubat 2017)
 
Evlerin arasındaki daracık patikalardan geçtik.
(Mayıs 2023)
 
Vadi tabanında bir taş köprü, akmakta olan çayın üzerinden iki yakayı birbirine bağlıyor. Aman tanrım; bu nasıl bir su? Vadi tabanına kadar inip yeniden bize yukarıdaki vadi yamacından bakan köyün yıkık dökük evlerine doğru dönüyoruz yüzümüzü. Önce sınırları belirsiz, silik bir patika, daha sonra aynı genişlikte bir döşeme yola dönüşüyor. Tırmanışımız alabildiğine keyifli; deve dikenleri ve hatmiler bir yanda boy vermiş, diğer yanda ise Ğurs Vadisi’nin tabanında uzanan yemyeşil florasına hâkim konumdaki Kocalar köyünün yıkık dökük taş evleri… Nereye baksan bir yaşanmışlık, nereye baksan tepeden tırnağa hüzün… Bilmediğimiz hikâyeler saklı bu yıkık duvarlarda.
 
Vadinin yamacında kısmen patika, kısmen bir döşeme yolun parçaları; önde göz alıcı hatmiler, hem de bembeyaz...
(Mayıs 2023)
 

Sönmüş ocak, tütmez baca...
(Mayıs 2023)
 
Çivit mavi yorgun kapılar, yıkık duvarlar, taş kemer v.s. v.s.
(Mayıs 2023)

Kocalar'ın üst üste dizili gibi duran yıkık dökük evleri; kimbilir duvarları neleri gizler?
(Mayıs 2023)

Kemerli bir kapıda kilit taşı; neleri taşır neleri?
(Mayıs 2023)

Daracık patika bizi köyün yukarılarna taşıyor. İki evin yıkık duvarları arasından ulaşıyoruz köyün üst düzlemindeki yola. Şu kadarcık kısa zamana sığdırabilecek ne kadar çok ayrıntı var bu yıkıntılar arasında. Kemerli bir kapı; kemer iki bölümden oluşuyor ve zamanın silikleştirdiği çivit maviye boyalı yorgun kapının tam tepe noktasında birbirine kavuşuyor bu iki kemer parçası. Başka bir kapıda kemeri oluşturan 3 parçadan biri, ortada kilit taşı işlevi görüyor. Kimi taş duvarlarda küçücük gömme pencereler… İçinde korkuyu saklayan ve güneyden gelen ışığı bu küçücük aralıktan almaya çalışan pencerenin doğramaları zamanla bozunarak plastiğe doğru evrilmiş.
 
Kocalar köyüne veda ...
(Mayıs 2023)

Şelalelerimiz de vardır; yazın konfor sunarlar; Ğurs Vadisi'nin dibinde...
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)
 
Ve sonra Ğurs Vadisi'nde hayat yeşerdi yeniden.
(https://www.aa.com.tr/tr/yasam/mardinin-sakli-guzelligi-gurs-vadisi/1554080)

Ğurs Vadisi’nde bina bina üstüne; hepsi kirli sarı renkte, oksitlenmiş bir kıvamda; yıllardır unutulmuş, terk edilmiş hayatların ardında birikmiş her şey… Bir yığın taş, yıkık duvarların ardına sinmiş; bir şekilde yıkılmayıp ayakta kalan bu güzelim yorgun duvarlar, seyreder âlemi; kim bilir ne kadar zamandır bu aciz hallerde, Ğurs Vadisi’nin yeşilliğine karşı…


Dipnotlar:
(1)   Türkiye Yer Adları Sözlüğü; Index Anatolicus; yer adları için bkz. https://nisanyanyeradlari.com/?y=&t=&ua=10&u=2&ll=37.249460944724355,%2040.636361263556864
(2)  Anastasya Savaşı ve sonuçları hk.da bkz. https://tr.wikipedia.org/wiki/Anastasya_Sava%C5%9F%C4%B1
(3)  Fotoğraflar, belirtilenler dışında gezi sırasında İ. Fidanoğlu tarafından çekilmiştir.
 
Yazan: İbrahim Fidanoğlu
Düzenleyen: MYC 

 

4 yorum:

  1. Kutlarim üstadım. Yüreğindeki ve beynindeki düşsel görüntülerle doyurucu izlenimlerin beni mutlu etti. Teşekkürlere sigdiramadigim sevgi ve saygılarla... Not: Bir gün toplayalım bunları bir yere kitaplastiralim.kalicilik kazansın. Selam.

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Sağol ağabeyim. İlgine teşekkürler...İF

      Sil
  2. Kayıt yaptırdığım tur için başvuru kaynağı olarak incelemeye başladım, bitirdiğimde tur kaydımı iptal mi etsem diye düşünüyorum. Bu arada teşekkür ediyorum.

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Yazıyla yaratmış olduğum olumsuz izlenimin nedenini her ne kadar anlayamadıysam da, siz yine de iptal ettirmeyin tur kaydınızı ve gidin o kadim topraklara. Düne ve bugüne dair çok şey var görülecek. Meramımı anlatamamış olabilirim; bu tamamen benim eksikliğimdir. Ayrıca teşekkürleriniz başım gözüm üstüne...İF

      Sil