Dağa Kaçtım: Ocak 2019

17 Ocak 2018

İbrahim Fidanoğlu

Giriş

Bugün İzmir çevresinin yağmura doyduğu bir zaman diliminde; yağışların kar olarak düştüğü ve Kemalpaşa’nın Turgutlu’ya kavuştuğu vadilerden birinde; Alevi-Türkmen köyü Hamzababa’dan, ismiyle Osmanlı toprak düzenini akla getiren Zeamet köyüne doğru yürüdük. Sabah ayazında köyün meydanına ulaştığımızda hava sıcaklığı 0⁰C civarındaydı. Hamzababa’yı arkadan çeviren dağların eteklerine dek uzanan geniş bir yayı takiben ulaştığımız Zeamet’in ıpıssız köy meydanında bir otobüs durağının bankları üstünde yediğimiz öğle yemeğini takiben bu kez farklı bir rotadan; ama hep bembeyaz bir dünyanın içinden geçerek başladığımız yere döndük. Toplamda 14 km.lik bir yürüyüş deneyimi; karlar üstünde, ıssız ve beyaz bir günde geçen zaman; bizim için pek sık yaşanır bir şey değildi özetle.

Hamzababa'dan Zeamet'e; karşıda karlı zirvesiyle efsanevi Spil Dağı; işte bir beyaz öykü...

Hamzababa köyünün arka dünyasında; karlarla kaplı kızılçamlar

(Fotoğraf: MYC)

Hamza Baba'dan Zeamet'e; yürüyüş rotası

(Google Earth'de çizilmiştir. Çizen: MYC)

Hamza Baba; 700 yıllık bir hikâye

Hamza Baba, 12-13.yy.da Türkmenlerin Batı Anadolu’ya doğru yönelen büyük göçünde Bey Dağları üzerinden bu topraklara ulaşan göçerlerin doğal önderlerinden biri olmalı. Halkın hafızasında yer etmiş kadim söylenceye göre, Hacı Bektaş-ı Veli’nin önde gelen müritlerinden ve Horasan Erenlerinden biri olarak tanınıyor. Kadıncık Ana’dan sonra Anadolu Alevi-Bektaşi öğretisinin en önemli sürdürücülerinden biri olan Abdal Musa ile de ismi birlikte anılıyor. Tarihsel kabullere göre 12.yy.ın ikinci yarısı ile 13.yy.ın ilk yarısında yaşadığı düşünülen Hamza Baba’nın türbesindeki tanıtım levhasına göre; 1150 yılında doğup 1340 yılında öldüğü kabul edilirse yaklaşık 200 yıl yaşamış olmalı. Bunun gerçeklikle ne denli bağdaştığı bir yana; belki bu düşünce, Hamza Baba’nın kutsal kimliği ve Alevi inancında Uzak-Doğu inanç sistemlerine benzer tarzda yeniden bedenlenme (reenkarnasyon) inanışına⁽¹⁾ bağlı olarak ömür olgusunun; inananlar nezdinde farklı bir boyuta taşınmış olabileceği düşüncesini de akla getiriyor.

Hamza Baba Türbesi

Hamza Baba Türbesi'nin avlusunda bulunan ulu serviler

Ama ne olursa olsun; söylencelerle⁽²⁾ de desteklenen bir gerçek varsa, o da Hamza Baba’nın Anadolu Selçuklu Devleti’nin Moğol akınları sonrasında dağıldığı ve Batı Anadolu’ya doğru uzanan uç beylerinin önderliğindeki Türkmen akınlarıyla da güç bularak bu topraklarda serpilip geliştiği bir zamanda; Kemalpaşa ile Turgutlu arasında bir yere gelip yerleşmiş olmasıdır. Daha sonraları Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki ilerleyişini hazırlayan kolonizatör dervişlerin Anadolu’daki öncüllerinden biri olan Hamza Baba’nın bu mücadelesi, bulunduğu coğrafyada şekillenir. Belki de uç beylerinin askerlerinin bu ellere ulaşmasından çok önceleri; fütuhatın hazırlayıcıları olarak bu topraklara ulaşan Hamza Baba kalibresindeki bu kolonizatör dervişlerin, Bizans’ın kalıntıları kabul edilebilecek bölgede yaşayan Rumların dini önderleriyle yaşadığı çatışmalar ise söylencelere yansır. Saruhan Bey’e dek ulaşan yakınmaların sonucunda Saruhan Bey ile Hamza Baba’nın tanışması, Saruhan Bey’in onun sırrına erişi ve onun değerini kavrayışı, destansı bir şekilde; bu söylencelerde uzun uzun anlatılmaktadır.⁽³⁾

Hamza Baba Türbesi'nin 2005 yılındaki hali; önde yerde yatan ulu servi gövdeleri

(Mayıs 2005)

Hamza Baba'nın sandukası

(Mayıs 2005)

Hamza Baba’nın ölümü Saruhan Bey’den önce olmalıdır. Çünkü onun ilk türbesini yaptıran Saruhan Bey’dir. Saruhan Bey’in ölümü tarihi kayıtlarda 1346 yılı olarak veriliyor. Demek ki Hamza Baba da bu tarihten daha önceki bir zamanda Hakk’a yürümüş olmalı. Daha sonra Osmanlı Döneminde Manisa’da şehzadeliği sırasında; Padişah II. Murat, Hamza Baba Türbesi'ni yeniden yaptırarak bugünkü haline getirtmiş. Türbe avlusunda bulunan ulu serviler de bu civarda yaşanan olayların tarihine dair bir ip ucu verir gibi hala dimdik ayaktalar. Türbenin tabanını oluşturan kesme taşlar da arkasında sakladığı tarihi ortaya koyması açısından oldukça ilginç olsa gerek.

Hamza Baba Türbesi; kuzeyden bakış

İslam Ansiklopedisi’nde Prof. Dr. Semavi Eyice tarafından yazılan Hamza Baba Türbesi maddesinde yer alan ve Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan’a dayandırılan şu bilgi de Hamza Baba’nın yaşadığı dönemle ilgili olması açısından önem arz ediyor:

Hamza Baba Türbesi'nin batı yönünden görünümü; revaklı giriş ve türbe birarada...

Hamza Baba Türbesi'nin avlusundan bir başka görünüm

“Ömer Lütfi Barkan tarafından tesbit edilen arşiv belgelerinde burasıyla ilgili en eski kayıt II. Bayezid dönemine aittir. Saruhan Evkaf Defteri’ndeki 928 (1521-22) tarihli bu kayıtta, “Nâhiye-i Nif’te Gereme nâm karye kurbünde Kapukaya demekle mâruf mevzii Hamza Baba nâm derviş kendi dest-i renciyle açıp ihyâ edip ve su getirip bir zâviye bina ve hasbeten lillâh bağ dikip ihya etmiş; zikrolan bağın ve mevziin öşrünü Sultan Bayezid Han ihsan edip ref‘ buyurup ellerine hükm-i hümâyun inâyet olunmuştur” denilmektedir (BA, Tapu Defteri, nr. 398, s. 100).”⁽⁴⁾

Hamza Baba Türbesi'nin içi; 2018 yılındaki durum...

Türbenin giriş kapısının mermer sövesinde yer alan süsleme (sağdaki)

(Ocak 2005)

Türbenin giriş kapısının mermer sövesinde yer alan süsleme (soldaki)

(Ocak 2005)

Özetlersek; II. Beyazıt dönemine ait Saruhan Evkaf Defteri’nde 1521-22 yıllarına denk gelen bir kayıtta Nif (Kemalpaşa) nahiyesinde; Gereme isimli bir köyün yakınlarındaki Kapukaya mevkiinde Hamza Baba isimli bir dervişin kendi çabasıyla imar edip, su getirip bir tekke binası inşa ettiği ve bağ diktiği, söz konusu bağdan ve çevresinden elde edilen gelirin vergisinin ise II. Beyazıt tarafından tekkeye bağışlandığı belirtiliyor.

Hamza Baba Türbesi; servilerin ardında...

Hamza Baba Türbesi'nin avlusundan bir başka görünüm

Buradaki tekkenin de büyük olasılıkla bu türbe civarında olduğunu kabul edersek; Bizans Döneminde acaba burada bir manastır ya da başka türden bir dini yapı da var mıydı; tekke ve türbe onların üstüne mi bina edildi; bütün bunların hepsi daha ayrıntılı bir araştırmanın konusu olmalıdır. Çünkü buna benzer hikâyeler; Türkmenlerin Anadolu’ya ulaşmaları sonrasında kurdukları başka tekke ve zaviyeler için de geçerlidir; Strabon’un Kapadokya’da; Komana’da ve Ouenasa’da (bugünkü Hacıbektaş) kadın rahibelerin görev yaptığı bir manastırdan söz ettiği⁽⁵⁾ ya da Tire’de, Gökçen yakınlarındaki Ali Baba Tekkesi’nin ilk yeri için anlatıldığı gibi…⁽⁶⁾

Ali Baba Türbesi ve Tekkesi; Tire

(Mayıs 2017)

Ali Baba Türbesi'nin girişi

(Mayıs 2017)

Şimdi geniş bir mezarlığın ortasında kalmış durumdaki türbe, sekizgen prizmatik bir ana gövde, gövdeye eklemlenmiş ve türbenin girişini gölgeleyen bir revak ile sekizgen ana gövdenin üstündeki yine sekizgen kasnaklı bir kubbeden oluşmuş. Türbenin içinde Hamza Baba’nın tek sandukası yer alıyor. Köyün geçmişinde türbe ile anılan tekkeden ise bugün bir iz görünmüyor. Yeniçeri Ocağı’nın 1826 yılında II. Mahmut tarafından ortadan kaldırılması sonrasında da; tekkeye Hamza Baba’nın soyundan kişilerin atanması sürdürülmüş. Bu gelenek, büyük olasılıkla Cumhuriyet döneminde tekke ve zaviyelerin kapatılması ile ilgili kanun çerçevesinde giderek yok olmuş.

Serviler ve mezarlarla kaplı avludan bir başka görünüm; solda yerde yatan servi gövdelerine dikkat...

Türbenin arkasında yerde yatar konumda bulduğumuz yüzlerce yıllık servi gövdeleri ise, bir yıldırımın hışmına uğramış olmalı. Köyde anlatılan bir söylenceye göre; yerde yatan servi gövdelerinin bu hali, türbenin pencerelerinin onarımını geciktiren bir kaymakamın yola getirilmesi amacıyla gerçekleşen dedenin mucizelerinden biri olarak kabul ediliyor. Türbenin çevresinde yer alan mezarların tarihlerine ve yapım şekillerine bakıldığında çok geniş bir zamana yayıldığı anlaşılıyor. Elbette Alevi Türkmenler için bu denli kutsiyet atfedilen bir önemli kişinin türbesi çevresine gömülmüş olmak, önemli bir ayrıcalık olsa gerek. Ama yine de Yunus Emre’nin “ölürse tenler ölür, canlar ölesi değil” dizesi hatırlandığında, “oyun”un sonunda nereye gömüleceği kaygısının pek de bir anlamı olmadığı söylenebilir.

Hamzababa köyünün çıkışında; alçak bir tepedeki mezarlıkta yer alan dedelerden biri; Perişan Dede

(Mayıs 2005)

Eminecik Hanım'ın Perişan Dede'ye bir armağanı; sanki İlkçağ'daki bir adak taşı gibi, ama kırılmış.

(Mayıs 2005)

Hamza Baba ile birlikte yörede anılan ve ziyaretleri bulunan başka dedeler de mevcut; bunların en bilinenleri içinde Perişan Dede, Davut Dede, Gözcü Baba, Kanturalı Turhan ya da Kandıran Tufan Dede ve Kurt Baba yer alıyor. Bunlardan Tufan Dede’nin türbesi Yukarı Kızılca köyünde; derenin doğu yakasındaki ziyaret makamında bulunuyor.

Köyün duvarlarında yer alan resimlerden; Hz. Hamza portresi...

Hz. Hüseyin portresi

Hamza Baba Türbesi’nin kemerli kapısının hemen üstünde ve tam ortada; birbiriyle kesişen iki Zülfikar (Hz. Ali’nin kılıcı), solunda Hamza Baba’nın destanlaştırılmış bir yaşam öyküsü ve sağında ise Hamza Baba’ya atfedilen bir deyiş yer alıyor:

“Balgayık’tan (Balhayık) çıktım Baba Dağı’na,

Çıkardı eynine attı postunu,

Endi Hıdırlığa çileler çekti,