19.YÜZYILDA ve 20.YÜZYIL BAŞLARINDA İZMİR’DE BİRA KÜLTÜRÜ ve AYDIN BİRA FABRİKASI

24 Şubat 2018

İbrahim Fidanoğlu

Darağacı’ndan Halkapınar’a

Bugün artık dümdüz edilmiş; İzmir’in spor tarihinde önemli bir yere sahip Alsancak Stadyumu’nun bulunduğu yere ve çevresine 19.yy.da Darağacı ismi verilirdi. Belli ki Osmanlı Döneminde buralarda hatırı sayılır idamlar ifa edilmiş olmalı. Kaynaklar, bu idamların Padişah II. Mahmud zamanında İzmir'i yöneten Katipzade Ailesi'nin dönemine denk düştüğünü belirtiyorlar. Bir de stadyumun hemen yakınlarında ise büyük bir Rum Ortodoks mezarlığının bulunduğuna dair bilgiler yer alıyor kaynaklarda⁽¹⁾. Ölüler bölgesi anlamına gelen ve 19.yy.da Darağacı'nın arka dünyasına verilen isim; Mortakya'nın bununla ne kadar ilgisi var bilinmez ama, bugün Alsancak Stadyumu'nun bulunduğu alanın yakınlarından Güzel Sanatlar Fakültesi'ne kadar uzanan bölgede büyük bir Rum Ortodoks mezarlığının olduğu kesin. Stadyumun bulunduğu alan, aslında Rumların da yaşadığı dönemde yine sportif amaçlı kullanılmış. Hatta İzmirli Rumların 19.yy.daki Megalo İdea fikrini besleyen ve kırmızı-mavi forma renklerine sahip spor kulüplerinden biri olan Panionios ( ya da İon Birliği) da; o yıllarda bu sahada top koşturmuş. Aynı kulübün devamı niteliğinde olan Panionios, aynı forma renkleriyle, bir Atina futbol takımı olarak Yunan 1.Ligi'nde halen spor yaşamını sürdürmekte.  

 

Bir Foto Cemal fotoğrafı; Alsancak Stadyumu

(Kaynak: internet ortamı)

 

Panionios Atina Futbol Kulübü'nün arması; kuruluş yılı 1890, İzmir

(Kaynak: https://www.panionios.gr/2018/02/28/ανακοίνωση-τμήματος-στίβου/#iLightbox[gallery1628]/0)   

 

O yıllardan kalma bir Panionios fotoğrafı; 1892 Smirni ya da İzmir'i...

(Kaynak:http://www.iefimerida.gr/news/253666/gkremisan-proto-gipedo-toy-panionioy-stin-poynta-tis-smyrnis-meta-apo-104-hronia-eikones)

 

Darağacı; 1904

(Kaynak:https://twitter.com/nostalji_izmir)

 

Punta’dan Halkapınar’a doğru ilerlerken ortada bir yerde yer alan Darağacı, bugün arka dünyasındaki Mortakya ya da Tenekeli Mahalle’nin içine saklanmış bir harabe kıvamındaki Ortodoks Rum Aligaryas Kilisesi’nin duvarları ve Mübadele sonrasında Giritli muhacirlerin yerleştirildiği eski Rum evlerinin ele verdiği bir eski yaşamın ipuçlarını barındırıyor.

 

Tenekeli Mahalle'de Aligaryas Rum Ortodoks Kilisesi'nin duvarları

(Şubat-2011)

  

Aligaryas Kilisesi'nin kapısından kalan...
(Şubat-2011)

 

Tenekeli Mahalle

(Şubat-2011)

19.yy.da İzmirlilerin gözde mesire yerlerinden biri olan Halkapınar Gölü ve çevresi, içinden doğarak körfeze akan ve mitolojik hikâyelerle İzmir’in hayatına renk katan Meles Çayı ile birlikte⁽²⁾, o yıllarda İzmir’in yaşamına renk ve güzellik katan önemli su kaynaklarındandı. İlkçağ’da Artemis’e adanmış Diana Hamamları’nın da bulunduğu yer olarak bilinen bu efsanevi göl, 19.yy.da Belçikalı bir firmanın öncülük ettiği bir su fabrikasının kuruluşu sonrasında uzun yıllar İzmir’in içme suyunu sağlayan hayati bir role soyundu. Ama belki de bu dönüşüm, yaklaşık 80 yıllık bir zaman sürecinde onun yok oluşuna da zemin hazırladı. İlk önce suya olan hayati ihtiyacı nedeniyle Meles Çayı’nın iki yakasında ve Darağacı civarında ilk fabrikaların kuruluşuna neden oldu bu durum. Darağacı’ndan başlayarak Halkapınar’a kadar uzanan mevkide arka arkaya kurulan fabrikalar, Halkapınar’ın bir mesire yerinden sanayi bölgesine dönüşmesinde etkili oldu. Daha sonraları Cumhuriyet döneminde; özellikle kentin artan nüfusu ve gölü yer altından besleyen Nif Dağı’ndaki kaynakların ileriki yıllarda Bornova ve çevresine yönlendirilmesi sonucunda göl, 70’li yıllara gelmeden kurudu gitti. Zamanla kuruyan gölün çevresinde; bir sürü irili ufaklı sanayi sitesi ve fabrika serpilip gelişti. En sonunda 1972 yılındaki Akdeniz Oyunları için yapılan 70.000 kişilik Halkapınar Atatürk Stadyumu bu efsanevi gölün üzerinde betondan bir kafes gibi yükseldi ve gölün nefesi sonsuza dek söndü gitti.

 

19.yy.da Meles Çayı kıyısında baş veren fabrikalar

(Kaynak: internet ortamı) 

 

Halkapınar Gölü kıyısında Belçikalıların kurduğu su fabrikası

(Kaynak: internet ortamı)  

 

Eski bir İzmir kartpostalından Diana Hamamları ya da Halkapınar Gölü; önde o yılların vazgeçilmezi deve kervanları...

(Kaynak: internet ortamı)

Kozmas Politis’in Yitik Kentin Kırk Yılı isimli romanında Punta’dan Darağacı ve Halkapınar’a doğru uzanan toprak yol ve çevresi Aristos ve Stavrakis isimli iki Rum çocuğunun Halkapınar Gölü’ne doğru yaptıkları bir keşif gezisi kapsamında şöyle anlatılıyor:

“Burada İngilizlerin çalıştırdığı Aydın demiryolunun geçtiği Punta istasyonunda hiçbir zaman gürültü ve kargaşa olmazdı. Buraya yalnız yolcu trenleri çalışıyordu. Ötekiler; yani “hamal”⁽³⁾ trenler, bir Fransız şirketinin çalıştırdığı Kasaba demiryolunun Aya Konstandinos (Şimdiki Hilal’de Şehit Fazıl İlkokulu binası-İF) yakınlarında ikiye ayrıldığı Köprü istasyonunda yük alıp boşaltıyorlardı. Bu şirketin yolcu istasyonu ise, şehrin aşağı ucunda Türk mahallelerinin başladığı ve çoğunlukla Giritli Türklerin oturdukları bölgedeki Basmane idi. Belalı mahalle, her zaman büyük tevatür, arabalar, develer, çamur deryası ve zorluk.

 

Aya Konstandinos Rum Ortodoks Kilisesi; şimdi Şehit Fazıl Bey İlkokulu; Tepecik yakınları...

(Şubat-2011) 

Alsancak Garı karşısında yer alan 17.yy.dan kalma St. John (İlahiyatçı Yahya) İngiliz Protestan Kilisesi

(Vikipedia'dan alınmıştır)

 

Böylece saat tam dörtte Aristos ile Stavrakis İngiliz kilisesinin (Alsancak Garı’nın karşısındaki yanında İngiliz Konsolosluğu’nun da yer aldığı İngiliz Protestan Kilisesi-İF) önünde buluştular. İstasyon meydanını geçtiler, sağa, depolardan yana dönerek Darağacı’na çıktılar. Oradan öteye yol dümdüz uzanıyordu. Toprak yol, bir aydan fazla zamandır yağmur yağmadığı için toz içindeydi. Şehrin dışına çıkan uzun bir yol, orada bulunan tek tük evler, işyerleri, fabrikalar, Çingene mahalleleri ve depolar. Bunların arasında her yanını ot bürümüş tarlalar.

 

19.yy.da Halkapınar'a doğru Meles kıyısında bir fabrika

(Kaynak: internet ortamı) 

Ama bu yolun bir özelliği daha vardı ki; Stavrakis onu Aristos’a gösterirken sesini kalınlaştırdı:

-Aha mezarlık!

…

Yan yana birbirleriyle yarışan üç boş at arabası dörtnala şimşek gibi önlerinden geçti. Arabalarında ayakta duran arabacılar, dizginleri boş bırakmış, kamçılarını şaklatarak bağrış çağırış içinde atlarını kışkırtıyorlardı.

…

Yolun solunda, toz bulutları arasında atlı tramvay göründü. Yol geniş değildi ve yandaki arabalardan biri, ortadaki arabanın sağına yapışmış, rayların üzerinde dörtnala gidiyordu. (İzmir Büyük Şehir Belediyesi, aynı hatta bugün yeni bir tramvay hattını hizmete almak üzere çalışıyor. İF) Tramvaycı tam zamanında fren yaptı. Arabacı birden sola dümen kırdı, şansı varmış ki bir tarlanın içine düştü, at bir çukura yığıldı, araba çatırdadı.

 İzmir'de Cumhuriyet döneminde bir atlı tramvay

(Kaynak: www.beyaztarih.com/resimlerle-tarih/detay/10-resimde-atli-tramvaylardan-beyoglu-tramvayina)

…

Tarladan yola çıktılar, ama yine durmak zorunda kaldılar. Tozlar içinde bir camız sürüsü geçiyordu. Besbelli kesmek için salhaneye (Yaklaşık 25-30 yıl önce Buca sırtlarına taşınan eski Salhane o zamanlar da oradaymış meğerse. İF) kadar götürüyorlardı. Çünkü az önce önlerinden, kayışla bellerine bağlı kanlı önlüklerinden kasap oldukları anlaşılan birkaç kişi geçmişti.

…

Sırılsıklam olmuşlardı. Hava sıcaktı. Soluyup duruyorlardı. Terlerini silmek için durdular. Stavrakis, birden bire çığlık attı:

-Bre! Bak! İşte göl!

Bugünkü Turan sırtlarında yer alan Aya (Aghia) Triada Manastırı

(kaynak:https://kentstratejileri.com/category/yazarlar/hakan-kazim-taskiran/)

Solda yüz metre kadar ötede rüzgârda çalkalanan köpüklü, üzerinde martılar uçuşan bir mavilik uzanıyordu.

…

Çorak tarlalar içinde o yana doğru koşmaya başladılar. Kurumuş çamura benzeyen yer yer çatlak topraklar üzerinde ayakları burkula burkula ilerliyorlardı. Öbek öbek mızrak gibi, sarı-yeşil çalı dikenleri, karanın bitiminde kumsal göz alabildiğine uzayıp gidiyor, sonra dışa doğru kıvrılarak bir koy meydana getiriyor ve bu koyun kıvrımını kimi tepecikler çeviriyordu. Çocuklar bakıştılar.

 
Karşıyaka sahilini betimleyen bir 19.yy. kartpostalı

(Kaynak: internet ortamı)

-Stavraki, şuradaki şu tepeler Aya Triada ile Bayraklı değil mi? Sonra onların ötesinde uzanan Karşıyaka değil mi? Evleri fark ediyor musun?

Stavrakis biraz utanmış olarak:

-Evet, dedi.

-Bu deniz, more! Değil mi?

-Evet, galiba… Deniz.

 

  Bayraklı sahili; bir 19.yy. kartpostalından...

(Kaynak:www.levantineheritage.com) 

Kumsala doğru yürüdüler. Burunlarına tuzlu su kokusu geliyordu. Güneş, Karşıyaka’nın üzerinde hala bir boya lekesi gibiydi.”⁽⁴⁾

Ama bizim bugünkü konumuz, şimdi yerinde yeller esen eski stadyumdan Halkapınar’a doğru inen bu yol üzerinde yer alan ve 20.yy.ın hemen başlarındaki İzmir’in sosyal yaşamında önemli bir yere sahip olduğu bilinen bir bira fabrikasının hikâyesiyle ilgili.

 Darağacı'nda Şehitler Caddesi üzerindeki İzmir'in sanayi tarihinde önemli bir yere sahip eski Şark Sanayi Kumpanyası'na ait tekstil fabrikasından bugüne kalan...

(Mayıs-2017)

  

Şimdi Güzelyalı’dan Konak’ı takiben, neredeyse Şaraphane’ye kadar uzanan ve oradan Alsancak ve Basmane’ye dönüş yaparak şehri bir boydan bir boya geçen yeni bir tramvay hattının döşendiği eski Darağacı’ndan Halkapınar'a giderken tam Şaraphane kavşağına yakın bir konumda; şu aralar hummalı bir inşa ve restorasyon faaliyetinin odağında yer alan bir fabrika eskisi dikkat çeker. Bu 20.yy.ın başlarındaki (1912 yılı) ilk kuruluşundan itibaren eklentilerle bir komplekse dönüşmüş eski bir bira fabrikasından bugüne kalanlardır.

 

Darağacı; Şark Sanayi Kumpanyası'nın önünde  1940'lı yıllarda bir zafer takı

(Kaynak:https://twitter.com/nostalji_izmir)

İzmir’de 19.yy.da bira kültürünün doğuşu ve gelişimi⁽⁵⁾

İzmir’de bira kültürünün geçmişini kaynaklar, 19.yy.ın ilk yarısına tarihlendiriyor. 1892 yılında İzmir’e gelen Hans Barth isimli bir gezginin anlattıklarına göre; İzmir’de sahil boyunca uzanan çay bahçelerinde, restoranlarda, kafeteryalarda ve şehrin dışındaki bira bahçelerinde kahve kültürünün yaygın olduğu bir Doğu ülkesinden çok Avrupai bir yaşam tarzının hüküm sürdüğü bir kent görüntüsünün ve bir sosyal yaşamın varlığı öne çıkmaktadır.

 

Bir zamanların bira bahçeleri

(Kaynak: internet ortamı)

Karataş sırtları; 20.yy.başları
(Kaynak: internet ortamı)

Barth'a göre, İzmir'e birayı ilk getiren Württembergli Prokopp'tur. Başlangıçta ürettiği biraları eşek ve katır sırtında piyasaya sunan Prokopp, daha sonra bugünkü Alsancak’taki Bornova Caddesi'nde bulunan imalathanesinin yanına devamlı dolup boşalan bir de bira bahçesi eklemiştir. 1894’de Karataş’ta Emirze biraderlerin havagazıyla işleyen bir bira fabrikası açtığı belirtilmekteyse de bu fabrika hakkında başkaca bir bilgi bulunmamaktadır.

 

İstanbul'da Moda'da Bomonti Bira Bahçesi

(Kaynak: internet ortamı)

Bazı kaynaklarda Prokopp’un, İstanbul'daki Bomonti Bira Fabrikası’ndan çok önce bira üretmeye başladığı kaydedilmekteyse de, Prokopp tarafından Bristol’den ithal edilen şişelerin dolu mu geldiği, yoksa İzmir'de mi doldurulduğu belirsizliğini korumaktadır. Avusturya'nın o yıllardaki İzmir Konsolosu Karl von Scherzer’in verdiği istatistiklere göre 1870’lerde İzmir, 3.000 fıçı bira ithal etmekteydi. Bunun 2.300 fıçısı Avusturya, geri kalanı İngiliz ve Bavyera birasıydı. Bunların dışında Spatenbrau ve Augustinnerbrau biraları Münih’ten, Drener birası Trieste’den ve Guraber birası da 12 şişelik kasalarla Strasbourg’tan gelmekteydi. Fransız biraları ise nispeten tatlı ve çabuk bozuldukları için İzmir’de pek fazla tutulmamaktaydı.

 

19.yy. İzmir'inin önemli birahanelerinden Alambra'da bir kutlama

(Kaynak: internet ortamı)

Prokopp’un açtığı yoldan kısa sürede başkaları da ilerlemiş ve 1880’lerde Kordon’da bulunan Corinno, Nalpas ve Rodokanaki gibi kafeler mönülerine birayı da eklemişti. İzmir'in en meşhur birahanesi, Avusturyalı Kraemer’in sahibi olduğu Grand Brasseire Pilsen’di.

 

İzmir Rıhtımı'nda Kraemer Brasserie; eski bir İzmir kartpostalından...

(Kaynak: internet ortamı)

Michalis Haralambos’un birahanesinde Strasbourg, Viennoise ve Leon Goldstein’in birahanesinde Viyana biralarını bulmak mümkündü. 1882’de İngiltere’nin İzmir konsolosu Denis, rutin bir şekilde her yıl hazırlanan ticaret raporunda ilk kez biraya yer vermektedir. Rapora göre; İzmirliler büyük miktarda bira tüketmekteydi. Özellikle sıcak yaz günlerinde insanlar, Frenk mahallesindeki kafelerde gece geç saatlere kadar oturmakta ve bira içmekteydi. Denis, meslektaşı Scherzer’yi teyit ederek, bira tekelinin Avusturya’ya ait olduğunu belirtmekte; beş yıl içinde ithal edilen 19211 varilin 17357’sinin bu ülkeden geldiğini yazmaktadır.

 

Cafe de Paris; İzmir Rıhtımı; eski bir kartpostaldan...

(Kaynak: internet ortamı)

1890’lardan itibaren birahaneler, Kordon sınırını aşarak İzmir’in diğer semtlerine de yayıldı. Kordon’daki Alambra, Centrale, Cristal, Budapest, Brasserie Resna, Clonavidis, Wilson Luxsembourg’un dışında, Alsancak Garı altındaki Simitopoulo, Bit Pazarı’nda G. Onoufriadhes, Kantarcılar’da C. Panayoti, Ermeni Mahallesi’nde H. Papadhopoulos, Paralel Sokak’ta F. Pradello, Odun Pazarı’nda Haim Rousso ve Isaac Rousso, Fasula’da N. Stefanopoulos ve Aya Yorgi’de Andricos Sterenios bira ile serinlemek isteyenlerin uğrak yerleri oldu. Ayrıca, başta Karşıyaka sahili olmak üzere çevre sayfiyelerde de birahaneler yerlerini aldı.

 

Karşıyaka'da London Hotel ve birahaneler

(Kaynak: internet ortamı)

Amerikalılar; 1900’lerin başlarında Türkiye pazarıyla daha yakından ilgilenmeye başlayınca, önemli miktarda tüketilen birayı da mercek altına aldılar. 1907’de ABD’nin İzmir konsolosu E. L. Harris, İzmir’de neden Amerikan biralarının tutulmadığına ilişkin bir rapor hazırladı. Harris’e göre İzmir’de yaşanan yoğun sıcaklar, yalnızca en az miktarda alkol içeren türde içeceğin kullanımını gerektirdiğinden, yaz aylarında doğal olarak bu tür içecekler büyük miktarda ithal edilmekteydi. Bu nedenle Procopp tarafından üretilen biralar light olduğu için İzmir’de bol miktarda tüketilmekte, aynı nedenden dolayı İstanbul’da Bomonti fabrikasından ithal edilen benzer bira İzmir’de çok tutulmaktaydı. Bu iki şirketin biraları İzmir piyasasında, şişeler de dâhil olmak üzere, düzinesi 64 sentten satılmaktaydı. Almanya ve Bohemya’dan, yıllık her birinden 6,6 galonluk 1.390’ar fıçı olmak üzere 13,2 galonluk 2.860 varil bira ithal edildiği tahmin edilmekteydi. Bunun yanı sıra, her biri 5 düzinelik 1350 kasa bira çeşitli Avrupa ülkelerinden, bunun yüzde 10’u kadarı da Amerika’dan ithal edilmekteydi. Amerikan biralarının İzmir piyasasında tutulmamasının nedeni, diğer biralara göre oldukça pahalı olmasıydı. Harris, Amerikan bira üreticilerine biralarını şişeyle değil, varille göndermelerini tavsiye ediyor, böylece navlun ücretlerinden tasarruf edebileceklerini ve biranın fiyatını makul seviyeye çekebileceklerini yazıyordu. Böylece Amerikan biralarının, Almanya ve Bavyera’dan ithal edilen biralarla rekabet etmesi mümkün olacaktı.

 

Bomonti-Nektar Şirketi'nin fabrikalarını betimleyen bir broşür; altta solda Aydın Bira Fabrikası

(Kaynak: www.sozcu.com.tr/kesfet/mahall-bomonti-izmir/izmirdeki-o-bolgenin-kaderi-degisiyor/)

Aydın Bira Fabrikası ve bir zamanların bira bahçeleri

1893 yılında İstanbul-Feriköy’de büyük bir bira fabrikası kuran İsviçre asıllı Bomonti ailesi, uzun yıllar imparatorluğun en önemli bira üreticisiydi. 1909 yılında yine İstanbul-Büyükdere’de faaliyete geçen Nektar Bira Fabrikası ile yaşanan rekabet, 1912 yılında iki şirketin birleşmesi ile sonuçlandı ve şirket “Bomonti – Nektar Birleşik Bira Fabrikaları” adını aldı. Bu ortaklığın ilk önemli girişimi ise, İzmir’de bir başka bira fabrikası kurmak oldu. İşte bugünkü Şaraphane olarak adlandırılan mevkide kurulan bu fabrikanın ismi Aydın Bira Fabrikası idi.

 

İstanbul'da Feriköy'de bulunan İsviçreli Bomonti Kardeşler'in bira fabrikası

(Kaynak: internet ortamı)

Bomonti-Nektar Şirketi için işlek bir liman kenti olan İzmir önemli bir pazardı. Üstelik gerekli ham maddelere yakınlık ve demir yollarının varlığı kenti cazip kılıyordu. Bira üretimi için gereken kaliteli su kaynağına yakınlığı ile Halkapınar, bira fabrikası için şehrin en uygun bölgesiydi. İzmir’de ayrı bir fabrikanın kurulması, biranın İstanbul’dan Batı Anadolu’ya nakledilmesinde yaşanan zorlukları da ortadan kaldıracaktı. Böylelikle Aydın Bira Fabrikası, Halkapınar’da 1912 yılında faaliyete geçti. 1914’deki bir ilana göre, ürettiği biraları varil ve şişelerle satan Aydın Bira Fabrikası, stokunda sürekli bir milyon litre bira bulundurmaktaymış. Kurulduğu zaman malt ihtiyacını İstanbul fabrikasından karşılayan bu fabrikaya, sonradan Bomonti’den sökülen küçük malt tesisi de eklenmiş.

 

İstanbul-Feriköy'de kurulan Bomonti kardeşlerin bira fabrikası

(Kaynak: internet ortamı) 

 

Bomonti-Nektar Şirketi hisse senedi

(Kaynak: www.sozcu.com.tr/kesfet/mahall-bomonti-izmir/izmirdeki-o-bolgenin-kaderi-degisiyor/)

 

Bomonti bira bardak altlığı

(Kaynak: internet ortamı)

 

Bomonti Bira Fabrikası'nda yer alan bira bahçesinden bir soluk hatıra

(Kaynak: internet ortamı)

 

Bomonti bira şişesi, altlığı ve  Bomonti Brasserie

(Kaynak: internet ortamı)

İzmir Bomonti Fabrikası’nda Bomonti markası altında sadece bira değil, gazoz, soda, şarap ve rakı da üretildi. Bu çeşitliliği sağlayan İzmir’deki fabrikaydı. Bugün İzmir’in “Şaraphane” olarak hatırladığı fabrikanın Tekel dönemi, 1938–1940 yılları arasındaki Bomonti Şirketi’nin Tekel’e satış süreciyle başladı. Tekel tarafından yaptırılan ek binalar ile büyüyen fabrikada Bomonti Birası uzun yıllar “Tekel Birası” adıyla üretilmeye devam edildi.

 

İzmir Rıhtımı'nda Vienna Birahanesi; Grande Brasserie Viennoise

(Kaynak: internet ortamı)

 

İstanbul'da Beyoğlu'nda (Pera) Yanni Birahanesi

(Kaynak: internet ortamı)

I. Dünya Savaşı yıllarına girerken İzmir’de iki bira fabrikası vardı. Aydın Bira Fabrikası ve Madam Prokopp’un fabrikası... Madam Prokopp’un fabrikası, birayı hala klasik yöntemlerle ürettiğinden, son derece ilkel kalmıştı. Buna bir de fabrika müdürünün askere alınması eklenince, Madam Prokopp fabrikayı 1915’te kapatmak zorunda kaldı. Aslında Aydın Bira Fabrikası’nın durumu da pek parlak değildi. Nitekim arpa ve yakıt kıtlığı, fabrikanın üretimini ve işçi sayısını sürekli düşürmesine yol açmıştı. Ayrıca birahaneler de; savaş zenginleri dışında pek fazla müşteriyi mekânlarına çekememekteydi.

 

Rıhtımda Kraemer Palace ve birahanesi; eski bir İzmir kartpostalından...

(Kaynak: internet ortamı)

Savaş sonrasına ait yıllıklar, birahane sayısını azalmış olarak vermektedir. 1920’ye ait Yunanca bir yıllık Panelinion, Zappion, Wilson ve Foti isimlerini saymakta, ertesi yıla ait Annuaire Orienntal ise bunlara Alhambra, Centralle, Aidios, Cafe de Paris ve Splendid Bar’ı eklemektedir. Kuşkusuz bu yıllıklarda ‘kafe’ başlığı altında sayılan mekânlar da bira satmaya devam etmekteydi. Nitekim 1921’de uluslararası Amerikan Koleji’nin muhafazakâr üyeleri, hazırladıkları raporda birahane ve bira bahçesi olarak sınıflandırılabilecek 43 yer tespit etmektedirler. 129 kişinin çalıştığı bu yerlerin çoğunun, biranın yanında şişelenmiş başka içkiler de sattığından meyhane sayılması gerekir. Bunun dışına çıkan iki yer bulunmaktadır.

 

Kokaryalı'daki (şimdiki Güzelyalı) Athanasoula Bira Bahçesi

(Kaynak: internet ortamı) 

İlki Halkapınar’da 1-1,5 hektar civarında çim ve ağaçlandırılmış bir alanda bulunan Aydın Bira Bahçesi’dir. Bu bahçenin bir tarafında masa ve sandalyelerin yerleştirildiği çardak yer almakta; bira, ekmek ve peynirle birlikte sunulmaktaydı. Çekiciliği ve hoşa giden konumu nedeniyle burası, kendi öğle yemeklerini getiren gruplara da piknik yeri olarak hizmet vermekteydi. Kokaryalı’da (Bugünkü Güzelyalı) İzmir’in tanınmış tüccarlarından Athanasoula tarafından işletilen ve içinde bulunduğu bahçe nedeniyle İngiliz Birahanesi olarak da adlandırılan yer de benzer özelliklere sahipti.

 

Aydın bira mektup zarfları

(Kaynak: www.sozcu.com.tr/kesfet/mahall-bomonti-izmir/izmirdeki-o-bolgenin-kaderi-degisiyor/)

1922’deki Büyük Yangın, pek çok şey gibi, birahanelerin de büyük kısmını silip süpürdü. Artık bira; birahanelerin değil, meyhanelerin menülerinde yer alan bir içecek haline gelmişti. Aydın Bira Fabrikası ise 1930’lu yıllara kadar üretimini sürdürdü, 1938’de Tekel İdaresi’ne geçince de şarap, suma ve rakı fabrikasına dönüştürüldü. Şaraphane ismi de o yıllardan kalmadır.

 

Şaraphane Mevkii'nde; Aydın Bira Fabrikası'nın daha önünde yer alan Rum Tuzakoğlu Un Fabrikası

(Kaynak: www.sozcu.com.tr/kesfet/mahall-bomonti-izmir/izmirdeki-o-bolgenin-kaderi-degisiyor/)

Bugün şehrin içini ve çeperlerini ele geçirmiş olan ve kentsel dönüşüm olarak adlandırılan büyük canavar, ne yazık ki; eskinin Darağacı ve Halkapınar Gölü arasındaki bütün bu yaşanmışlıkları ve her dönemin ürettiği ve aynı zamanda insanlığın kültür mirası olarak nitelendirilebilecek her türlü varlığın son kırıntılarını da gömmeye hazırlanmaktadır. Ama şunu unutmamak gerekir ki; bir ulusa ait olmanın gururunu insana taşıtan, yurt sevgisini ve yaşadığı topraklara dair bağlılık duygusunu besleyen en önemli şey toplumsal bellektir bize göre.

 

İzmir Rıhtımı (Pasaport); Grand Hotel Huck; eski bir İzmir kartpostalından... 

(Kaynak: internet ortamı)

 

İzmir Rıhtımı; 19.yy.

(Kaynak: internet ortamı)

Ne yazık ki, 1980’lerden beri gezegenimizdeki süreçlerden de etkilenerek ülkemiz, bir alt üst oluşlar ve bitmek bilmeyen bir girdaplar silsilesine doğru sürüklenmiş durumda. Bu yaşadığımız süreçler, bilinçli ya da bilinçsiz olarak bizi bir arada tutan halkın ortak hafızasını bir kurt gibi kemiriyor. Nereden gelip nereye gittiğimizi bile unutmuş vaziyetteyiz. Bir toplumun belleğini çürütürseniz, altı boşalır; yaşadığı kente ve ülkeye yabancılaşır ve sonunda kimliksiz bir topluluk haline gelir. Bizim de bugün sürüklendiğimiz girdap biraz buna benziyor. Aklımıza başımıza acaba devşirebilecek miyiz? Kim bilir?

Dipnotlar:

(1)     Kozmas Politis, Yitik Kentin Kırk Yılı, Belge Yayınları, 2.Baskı, Temmuz-1994; sayfa:145-146

(2)    İzmir’in kayıp gölü Halkapınar Gölü ve Meles Çayı ile ilgili olarak bkz. http://dagakactim.blogspot.com/2012/06/izmirin-kayip-golu-halkapinar.html

(3)    İtalik metinler, Kozmas Politis’in orijinal yazımında da Türkçe ifade edilmiş.

(4)    Kozmas Politis, a.g.e; sayfa:143-161

(5)    Mert Sandalcı, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e; Biraya Dair Objeler, Belgeler, Fotoğraflar (Anadolu Grubu; İstanbul-2009) isimli kitabından yararlanılmıştır.

(6)    Fotoğraflar, belirtilenler dışında İ.Fidanoğlu tarafından çekilmiştir.

Derleyip yazan: İbrahim Fidanoğlu

Düzenleyen: MYC