PERS SATRABI GAMERSOS'UN TİRE – FESATTEPE’DEKİ KALESİ ve YAKININDAKİ YERLEŞİM İZLERİ HAKKINDA

1 Şubat 2012

İbrahim Fidanoğlu

Antik kaynaklarda Sardes’i Ephesos’a bağlayan ve Büyükkale’ye doğru Aydın Dağları üzerinde Kral Yolu’na hâkim bir mevkide yer alan bir kaleden söz edilmektedir. Lidya artık tarih sahnesinden çekilmiştir; Pers İmparatoru Cyrus yada Kyros, Anadolu’yu ele geçirdikten sonra İran’daki yönetim merkezine uzaklığı ve fethedilen toprakların tek ve merkezi bir elden yönetilemeyecek kadar geniş olması nedeniyle yönetim erkini satrap olarak adlandırılan bölgesel valiler eliyle kullanıyordu. Bu amaçla Anadolu’nun önemli bölgelerine satrap valiler atandı. Anadolu’nun yönetim merkezi Lidyalılar sonrasında Sardes olarak kaldı ve burada Lidya Satraplığı tesis edildi. Tire’de bu satraplık sınırları içinde yer alıyordu. Bu satraplardan biri de adına sikke bastıran Gamersos isimli bir komutandı.

Gamersos sikkesi (M.Ö. 4 yy.)

Bugün en değerli sikkeler içinde yer alan Gamersos sikkesinin M.Ö. 400 – 380 yılları arasında bir döneme ait olduğu sanılmaktadır. Sikkenin bir yüzünde Gamersos’in portresi yer almaktadır. Kısa, düzgün taranmış saçlı ve başının arkasına doğru uzanan ince bir saç örgüsüne sahip, oldukça genç bir insan başı resmedilmiş durumdadır. Sağ kulağında bir küpe ve boynunda bir kolye bulunmaktadır. Arka yüzünde ayakta ve dik vaziyette Zeus Tanrı sağ elinde asası ve sol elinde bir kartal tutmaktadır. Hemen asasının solunda bir yıldız ve sağında ise , ΓΑΜΕΡΣΟΥ (Gamersos yada Gamerses) ifadesi yer almaktadır.

Yörükler Mevkisinde çalılar arasında mezarlar

Tire’den Selçuk yönüne doğru eski Kral Yolu’nu takiben ilerlerken Yörükler Mevkii isimli küçük bir yönlendirme tabelası görürsünüz. Eğer bu levhadan sola saparsanız, giderek yükselen dar bir asfalt yol, en sonunda Dibekçiler yaylasından göçerek buraları kendilerine mesken tutmuş Yörüklerin dağa yayılmış evlerine ulaştırır sizi. Meraklı ve sorgulayan gözleriniz varsa yol kenarında, sanki dağda kurulmuş çok eski bir yerleşimin nekropolü izlenimini veren, şimdi sık ve hırçın Akdeniz çalılıkları arasında gizlenmiş yaklaşık M.Ö. 5–4.yy.a tarihlenebilecek tonozlu mezar yapıları ve daha aşağıda düzlük bir alanda kayalara oyulmuş mezarlarla karşılaşırsınız. Bu tam da Yörükler Gediği ismi ile adreslenen ve Pers Satrapı Gamersos’un Aydın Dağları üzerinde olduğu söylenen Pers Kalesi ile ilgili anlatımları akla getirmektedir. Bir Gamersos sikkesi üzerinde Aydın Dağları’nın her iki yakasını resmeden bir monogramdan söz edilmektedir. Bir yandan Ortaklar’a ve daha ilerde Meandros (Büyük Menderes) Ovasına doğru bir görüş açısına sahip bu müstahkem mevki, diğer yakada Sardes’den Ephesos’a doğru uzanan Kral yolunu ve Kaystros (Küçük Menderes) Ovasını kontrol edebilmektedir.

 Gamersos’un Kalesi’nin konumlandığı Fesattepe

İşte; tam da Yörükler Mevkisi’nin üstüne rastlayan bir konumda Tire’de Fesat Tepesi yada Ballıkaya diye bilinen yükselti üzerinde bugün böyle bir kale oluşumunun kalıntıları bulunmaktadır. Yakın zamana kadar buradan kaçak kazılar sonucunda defineciler tarafından çıkarılan bakır Gamersos paraları, bu alanın Gamersos’un kalesi olma ihtimalini güçlendirmektedir. 1116 metre yüksekliğindeki zirvesinde; Aydın Dağları’nın her iki yakasında yer alan ve İlkçağ uygarlıkların serpilip geliştiği yaşam alanları olan Büyük Menderes ve Küçük Menderes Ovalarını kontrol edebilecek bir stratejik konuma sahip tepe, askeri amaçlı böyle bir savunma ve gözetleme kalesi kurmak için ideal bir yer olmalıdır.

Tepeye Çayırlı köyünün arka alanında yer alan ve Tire’den Ortaköy ve Yemişçiler köylerinin bulunduğu vadiye ulaşımı sağlayan Tire – Kaplan yolu ile ulaşılır. Çukurköy’ü arkada bırakarak dağın arka yüzüne dönüldüğünde kuzey rüzgârlarına kapalı bir havzaya ve Büyük Menderes Ovası’na hâkim düzlük bir alana gelinir. Hisarlık ve Kaplan köyleri kuzey doğu yönünde ve çok aşağılarda kalmıştır. Tam aşağıda asfalt yol kıvrılarak vadide yer alan Ortaköy ve Yemişçiler’e doğru iner. Burada arabadan inilerek patikalardan güney batı yönüne doğru ilerlenir. Asfalttan itibaren yaklaşık 1,5 saatlik bir yürüyüşle Fesattepe’nin zirvesine ulaşılabilir.

Hisarlık-Fesattepe rotası 12.3 km
(Google Earth'de çizilmiştir. by MYC)

Tepenin yamaçlarında Torbalı yönüne uzanan düzlük alan, yapı taşı niteliğinde döküntü malzeme ile doludur. Yaklaşık 60⁰’lik bir eğimle tırmanılan dağın doğu ve güney-doğu yamaçları vadiye doğru dik birer uçurumla sonlanır. Güney yamacında yaklaşık 100 metrelik bir uçurum güneye doğru uzanan ve bir gemi pruvası şeklinde düz bir alanla sonlanır. Bu alanın üzeri tamamıyla moloz döküntüsü ile doludur. Batı yamacı tatlı bir meyille Torbalı yönüne doğru alçalır.

Küçük Menderes Ovası’na stratejik bakış

Tepenin kuzeye bakan yüzünde zirveye doğru kale duvarlarının temellerine ait kesme taştan bloklar düzensiz bir şekilde eteklere doğru saçılmış durumda karşımıza çıkmaktadır. Zirvenin kuzey yamacında doğrusal temel izi düzgün bir şekilde doğudan batıya doğru uzanır. Kuzey terasında kale temellerinin yüzeyde yükselen iki sırası zaman zaman seçilmektedir. Tam zirvede bu yalçın mekânda su ihtiyacını karşılamak amacıyla güney batı yönünde büyük bir sarnıç yer alır.

Tepedeki sarnıç

Zirvedeki ana yapının temelleri

Zirvede ana kayanın hemen yanında ve tam ortada konumlanmış, zaman zaman izlenebilen iki basamaklı ve dikdörtgen planlı bir yapının temelleri dikkati çekmektedir. Bu yapının zirvenin en yüksek noktasına konumlanmış bir tapınak yapısı olma ihtimali gözden uzak tutulmamalıdır. Zirvedeki düzlük alanda yapıların büyük bir çökme sonucu karmakarışık hale gelmiş döküntüleri öbekler halinde etrafa saçılmış durumdadır. Bu arada, zirvedeki düzlük alanda çok sayıda defineci çukuru da hemen dikkat çekmektedir. Zirvenin güney ve güney doğusunu dolaşan patika yol bulunmaktadır. Tüm yıkıntı alanında ağırlıkla çatı kaplaması olarak kullanılmış tuğla kiremitlerine ve zaman zaman çömlek küp kırıklarına rastlanmaktadır.

 Gamersos Kalesi’nin temelleri

Dağda dolaşan keçilerin ve definecilerin yatağı haline gelmiş Gamersos Kalesi’nin yer aldığı bu tepenin yamaçlarında yapayalnız ardıç ve ahlat ağaçları, dikenler ve eflatun renkli çiğdemler sessizce geçmişin sırlarını rüzgara fısıldamaktadır. Bu kadar stratejik bir mevkide kurulmuş, Lidya Satraplığına doğrudan bağlı bu kaleyi bize göre daha aşağı kodlardaki Yörükler Mevkisi ve Manastır alanında yer alan yerleşimler ve nekropol alanı ile birlikte değerlendirmek, M.Ö. 5-4.yy.a tarihlenebilecek ve Pers Satraplıklarının egemenlik dönemini aydınlatabilecek bilginin ortaya çıkarılması açısından büyük önem taşımaktadır.

 Kayaya oyulmuş Pers Mezarı-Yörükler Mevkisi

Yazan: İbrahim Fidanoğlu

Düzenleyen: MYC