FOÇA-KARTDERE VADİSİ’NDEN SAZLICA SIRTLARINA DOĞRU...

10 Ocak 2018

İbrahim Fidanoğlu

Giriş

Yeni yılın ilk yürüyüşünü Eski Foça ile Yeni Foça arasında daha önceki yıllarda kırsaldaki Rum yerleşimlerinin izini sürdüğümüz Sazlıca koyunun arka dünyasında; Kartdere Vadisi’nde gerçekleştirdik. Bu kez Çanak koyundan bir önceki koya doğru uzanan Kartdere Vadisi boyunca; Sazlıca sırtlarına dek yürüdük. Hava açık; sıcaklık 15 derece civarındaydı gün boyu. Kartdere Vadisi boyunca küçük derelerin birleşerek denize doğru taşıdıkları alüvyonlarla binlerce yılda oluşmuş düzlüğün arkasındaki uzanan vadideki yaşam, yine bize sürprizlerini hazırlamıştı bugün de. 19.yy.dan kalma Rumların harap vaziyetteki kule evleri, vadinin girişini ele geçirmiş hayvan çiftlikleri, bilhassa Sazlıca’nın arkalarındaki sırtları sarmış yapılaşma hamleleri arasında doğanın en güzel sürprizlerinden biri ise, bu yıl ilk kez gördüğümüz baharın erkenci habercileri rengârenk anemonlardı.

 

Eski Foça'da sabah; güne erken uyanış...

 

Son yıllarda restore edilen eski Rum evlerinden biri

Yaklaşık 2 sene önceydi; baharın göz kırptığı bir Şubat gününde Foça kırsalındaki Rum kiliselerini merkezine aldığımız bir yürüyüş etkinliğinde Foçalı arkadaşlarla ilk kez birlikte anları ve güzellikleri paylaşmıştık⁽¹⁾. O gezi bizim için unutulmazdı nedense; herhalde Foça’nın yakın tarihine dair bazı izleri yakalamış olmanın buruk hazzı, konuksever Foçalı dostları tanımış olmanın bahtiyarlığı ve muhteşem bir havada doğada geçirilen zamanlar bunun nedeni olmalıydı. Bugün de Foçalı değerli arkadaşlarımızla yine güzel bir yürüyüş etkinliği gerçekleştirdik. Bu kez hedefte Kartdere Vadisi vardı.

 

Eski Foça; 19.yy.dan kalma Rum evlerinden biri daha...

  

Aynı sokaktaki üçüncü ev; güzel bir restorasyon örneği...

Eski Foça’da sabah

Sabahın erken saatlerinde Bornova’dan gelenlerle birlikte Foça’ya doğru hareket ettik. Planımızda; güne Eski Foça’da Asmaaltı’nda sıcacık simitler eşliğinde kahvaltı ile başlamak vardı. Ardı ardına içilen çaylar ve günün rotası üzerine yapılan konuşmalarla gün içinde sonrası neler yapacağımız epeyce belirginleşti. Kahvaltı sonrasında Yeni Foça yönüne doğru hareket ettik. Hedefimiz olan Kartdere Vadisi’nde 1924 Nüfus Mübadelesi öncesinde Foçalı Rumların yaşadığı eski bir köyün kalıntıları vardı. Bunlar çoğunlukla Foça kırsalında sıkça rastladığımız; ancak son yıllarda zamanın ve insanın tahribatı sonucu giderek yok olmaya yüz tutmuş kule tip evlerdi.

 

Kahvaltı sonrası uğradığımız Foça su kemerleri

 

Phokaia'dan kalan; tarihi Foça su kemerlerinin bir bölümü...

Kartdere Vadisi’nde Kule Evler

Kartdere Vadisi, kendi adıyla anılan ve kıyıya doğru sert bir eğimle alçalarak sonlanan adanın hemen karşısındaki düzlükten itibaren içerlere doğru nüfuz ediyor. Doğu-batı ve kuzey-güney doğrultulu dere yatakları boyunca arka dünyasındaki tepelere doğru yükselen vadinin toprak bir yolla ulaşılan ilk bölümü, geniş düzlüklerden oluşuyor. Zaten yukarıda sözü edilen büyükbaş hayvan çiftlikleri de buralarda yer alıyor. Çiftliğin iki yanından doğuya ve güneye çatallanan iki dere yatağından gelen küçücük dereler birleşerek, binlerce yıllık taşıdıkları alüvyonlarla Kartdere Vadisi’nin denize ulaştığı kesimdeki geniş düzlükleri oluşturmuşlar.

 

Kartdere Vadisi'nin girişinde ilk kule ev

 

Aynı kule tipi evin daha yakından bir görünümü; kemerli pencerelerin eşsiz güzelliği

19.yy.da Rumların yaşadığı dönemden kalma kule tipi evler vadinin hemen başlangıcındaki düzlüklerde, Eski Foça’dan Yeni Foça’ya doğru ilerleyen karayolu boyunca ve daha ilerilerdeki şimdilerde bir mezra görünümündeki terk edilmiş Sazlıca köyünde yoğunlaşmış durumda. Eski Kartdere köyünden kalan kule tipi evler, birbirinden uzak mesafelerde; tarımsal arazilerinin içine oturtulmuş olmalı. Bugün kırsaldaki bu kule tipi evlerin bazılarının eski sahiplerinden satın alınarak yeniden restore edildiği ve yaşanabilir hale getirildiği görülse de çoğunlukla yıkılmış, çatıları çökmüş; kapı, pencere söveleri, kapı lentoları ve desen-yazı içeren en değerli mimari parçaları çalınmış durumdalar.

 

Kartdere Vadisi'nde yıkık bir Rum evi

 

Kartdere Vadisi; kırsaldaki yıkıntılar

Kartdere Vadisi’nde harap biçimde rastladığımız üç dört kule tipi ev, genel olarak üç katlı olarak inşa edilmiş. Bilindiği üzere kule tipi evler; alt katları sağır, üst katlarında ise küçük pencerelerle içeriye ışığı kabul eden ve özellikle 19.yy.da Aydın ve çevresinde eşkıya baskınları sırasında olduğu gibi savunma açısından yüksek işleve sahip yapılar olarak dikkat çekiyor. Bunların bugün dahi en güzel örneklerini Aydın’ın bazı ilçelerinde (Arpaz, Cihanoğlu, Donduran ve İnebolu Kuleleri gibi) görmek mümkün…

 

Arpaz Kulesi; Arpaz-Nazilli

(Fotoğraf: İF; Kasım-2015)

 

Donduran Kulesi; Yenipazar

(Fotoğraf: İF; Kasım-2015) 

19.yy.da Foça civarındaki çiftliklerde yer alan kule evler de bu savunma kaygısından kaynaklanan nedenlerle bütün Akdeniz Havzası’nda ve Balkanlarda görüldüğü şekillerde kule tipi mimariyi benimsemişler. Bu şekilde üretim alanlarını ve ürettikleri zenginlikleri korumak amacıyla da Foça kırsalında yaygın olarak Foça taşından ürettikleri bu evlerde yaşamayı yeğlemişler. Bugün Eski Foça-Yeni Foça karayolu boyunca yazlık sitelerin ve sayfiye alanlarının arasına sıkışıp kalmış bu evlerin birer kültür varlığı olarak tescil edilememesinden kaynaklanan sıkıntılar bu yapıların bir anlamda yok oluşuna zemin hazırlıyor.

Sazlıca kulelerinden biri

( Fotoğraf: İF; Şubat-2016)

  

Aynı evin giriş kapısı üstünde yer alan kemer ve motifleri

(Fotoğraf: İF; Şubat-2016)

 

Yeni Foça garajı yakınlarındaki tipik Rum kulesi; çatlaklara rağmen hala ayakta...
(Fotoğraf: İF; Kasım-2007)

 

Aynı kule evin bahçesi ve kuyu; Yeni Foça
(Fotoğraf:İF; Kasım-2007)

Burada biraz kale / kule tarihçesinden ve giderek kulenin kaleden bağımsızlaşması sürecinden söz edelim. Tarihte kuleleri önce kalelerin tamamlayıcı bir unsuru olarak kalelerden çıkma yapılar şeklinde görmek mümkün. Düşmanı daha iyi gözetlemek ve kaleleri daha iyi kontrol etmek amacıyla tamamen savunma amaçlı olarak ana yapıya eklenmişler.

 

Bafa'da Mavsolos'un kuleleri

 (Fotoğraf: İF; Mart-2014)

Latmos Herakleia'sından kalan surlar ve kuleler

 (Fotoğraf: İF; Mart-2004)

 

Latmos Herakleia'sı; surlar ve burçlar

(Fotoğraf: İF; Mart-2004)

Bunlar ilk olarak Eski Tunç Çağı’nın 1. evresinde yapılmaya başlanmışlar. Çokça rastladığımız Birgi; Burg; Burgaz isimlerinin hepsi Prygos adından türemiş ve kale (kule) ya da şehir (yerleşim yeri) anlamına geliyor. Batı Anadolu’da Karia bölgesinde Pers Satrapı Mavsolos’un bir Batı Anadolu halkı olan Lelegler’i kontrol altında tutmak ve ehlileştirmek için; kuleler (denetleyici karakollar) yaptırttığı biliniyor.

 

Mavsolos'un kuleleri'ne bir örnek daha...

(Fotoğraf: İF; Mart-2004)

 

Hekatemnosoğulları'nın Alinda Kulesi; Akropol'den...

(Fotoğraf: İF; Aralık-2005)

 

Kuleler; genellikle dikdörtgen planlı, bağımsız yapılar olup, su kaynakları boyunca denetleyici, gözetleyici yapılardı. Batı Anadolu’da günümüzde kule geleneği yüksek bağ evleri şeklinde (bağ kulesi) devam etmektedir. Kulelerin çevresinde mutlaka bir konak bulunmakta; esas yaşam bu konakta sürmekte, tehlike anlarında ve düşman saldırılarında konak sakinleri ve çalışanlar bu kuleye sığınmaktaydılar. Bu yapıların yanı sıra yaşam kalitesini sağlamaya dönük çeşme, hamam, havuz (su ihtiyacı için) gibi yapılarla ahır, hububat ve yağ depoları, yağhaneler ve avlu v.b. kullanım alanları da mevcut idi.

 

Sazlıca kulelerinden birinin içi

(Fotoğraf: İF; Şubat-2016)

  

Kule evin içinde bir ocak; artık sönmüş, hiç yanmayacak.

(Fotoğraf: İF; Şubat-2016)

 

Yeni Foça pazaryerinde Rumlardan kalma bir kule ev

(Fotoğraf:İF; Aralık-2017)

 

Kozbeyli'de Kuzubey Kulesi

(Fotoğraf:İF; Şubat-2004)

 

Kozbeyli'de bir kule ev

(Fotoğraf: İF; Mayıs-2016)

Kulelerin genellikle 1. ve 2. katları “sağır”dır, yani pencere yoktur. Üst katlarında genellikle giriş kapısı üzerinde aşağı doğru uzanan bir dikdörtgen kesitli iki ucu açık bir oluk bulunur. Buna “seng-i endaz” denir. Buradan kapıya yanaşan birisinin üstüne zarar vermek amacıyla, kızgın yağ, su v.b. dökülebilir ya da taş atılabilir. Kulelerin giriş kapılarında makaralı sistemlerle çalışan hareketli, açılır kapanır özellikte bir kapı bulunmaktaydı. Ayanların oturduğu ve zenginliklerinin de bulunduğu bu yapılar bir düşman saldırısına uğradığında yandaki konakta yaşayan ahali hemen kuleye kaçar, kulenin giriş kapısı bu makaralı sistem yardımıyla (derebeylik dönemine ait şatolarda olduğu gibi) kapatılır ve dışarısı ile olan bağlantı kesilirdi. Bazı kulelerin giriş kapılarının üstünde bazı Rum eşkıyalarının baskınlarından korunmak için olduğu tahmin edilen haç şeklinde kabartmalar da bulunmaktaydı. Kulenin üst katlarında çepeçevre yaklaşan düşmana ateş etmek amacıyla “v” kesitli mazgal delikleri vardı. En üst çatı katına “parabet” adı verilmekte ve gözetleme amacıyla kullanılmaktaydı.⁽²⁾

 

Sazlıca kulesi; iç mekan

(Fotoğraf: İF; Şubat-2016)

 

Arpaz Kulesi; "parabet"ler...

(Fotoğraf: İF; Nisan-2007)

Kartdere Vadisi’nde yer alan; kimi neredeyse tamamen yıkık ve harap vaziyetteki kule tipi evlerin bu duruma gelmesinde besbelli ki doğa ve insan birlikte rol oynamışlar. Öğleden sonra Sazlıca sırtlarından dönüşte gecikmiş öğle yemeğini yakınlarında yediğimiz kule evde gördüğümüz gibi kimi zaman kızılçamlar evin sınırlarını zorlamış ve neredeyse yapıları ele geçirmiş. Çoğunlukla ise; Mübadele sonrasında Rumların buraları kullandığı şekilde tarım yapabilme olanağının kalmayışı; zaman içinde gelenlerin buraları terk ederek başka yörelere göç etmeleri bu yapıları korunaksız ve sahipsiz bırakmış. Bütün bunların üstüne turizmin bölgeye getirdiği yeni imkânlar da bu sahipsizlik hali içinde bu yapıların yok oluş sürecine doğru sürüklenmesine yol açmış.

 

Kartdere Vadisi'nde önünde yemek yediğimiz kule tipi Rum evi

 

Çevredeki kızılçam örtüsü evin çevresini kuşatmış gibi...

 

Kartdere Vadisi'nde yamaçlara yaslanmış; restore edilmiş bir Rum kulesi

Sazlıca köyünde olduğu gibi Mübadele sonrasında Kartdere Vadisi’ne de, Parga’dan gelen Türkler yerleştirilmiş. Parga’da daha çok balıkçılık ve tütüncülükle geçinen Türkler, geldiklerinde bağ ve zeytin işinden anlamadıklarından tütün işine girişmişler. Bağları söküp yerine tütün ekmişler. Ancak tütün işinde de yeterli verimi alamayınca; bölgede daha fazla tutunamayan muhacirler, bir süre sonra bu toprakları terk edip başka yerlere taşınmışlar. Şimdi belki de onların mirasçıları konumundaki daha genç kuşaklar, buralarda yeni fırsatların beklentisi içindeler.

 

Dağa Kaçtım, Kartdere Vadisi'nde...

 

Kartdere Vadisi'nde usul usul akan derelerin sularından içtik.

Kartdere’den Sazlıca’ya

Bugün Kartdere Vadisi’nin doğu batı ekseninde uzanan kolu üzerinden Sazlıca sırtlarına doğru yürüdük. Giderken Kartdere’nin kollarından biri olan dere yatağının (Fincanlı Dere) güneyini, dönüşte ise aynı dereciğin kuzey yakasını takip ettik. Bu yolculuk sırasında ona karışan başka cılız dereciklerin üzerinden atladık; bazen birkaç metrelik şelale yavruları, bazen su fakiri küçücük büvetler ve bazen de rengârenk anemonlar yolumuza çıkıverdi ansızın. Hele bir de o küçücük dereciklerin toprağa bir batıp bir çıkışları vardı ki; görülmeye değerdi. Sırtımızı verdiğimiz Sırtlankaya ve Fincan Tepeleri’ne doğru tırmanan topografya, güneye doğru kireç taşı özelliğindeki kütlelerle dikkat çekiyordu. Yükseklerden eteklerine doğru süzülen suların Kartdere’ye doğru zoraki akışı, kış mevsiminin tam ortasında olmamıza rağmen yağışların son derece düşük düzeyde kaldığı bu zaman diliminde oldukça dramatikti.

 

Kartdere'den Sazlıca sırtlarına; yürüyüş rotası

(Google Earth'de çizilmiştir. by MYC)

 

Ada soğanı kolonileri

Etkileyici kokuları vardı; ama ismini bilemedik; çoktular.

 

Fincanlı Dere 

Yürüyüş güzergâhımızda yaygın bitki örtüsü içinde yer alan unsurlar içinde en dikkati çekenler, koloniler halinde öbeklenmiş ada soğanları, melengeçler, üzerinde kırmızı meyveleriyle sakız çalıları, ılık havalara kanıp erkenden uyanmış bayır gülleri, dere yataklarında yapraklarından tamamen arınmış çırılçıplak hayıtlar, sırtlarda deliceler, pırnar meşeleri ve yer yer kızılçamlardı. Ada soğanı kolonilerinin bu kadar güzellerine bir de Karaburun yarımadasında rastlamıştık. Birbirinden güç alırcasına öbek öbek öylesine çoğalmışlardı ki; kimse durduramazdı onları…

  

Kartdere Vadisi'nde yürürken rastladığımız üstü dallar ve taşlarla örtülü su kuyularından biri

 

Asırlık incirin dereyle dansı; şiir gibi...

 

Karşılaştığımız büvetlerden biri

 

Daha yakından; su ne güzel dökülür havuzlara...

Bir ara güneyimizdeki tepelerden birinin zirvesine kadar tırmandık. Kartdere Vadisi’nin genişleyerek denize doğru ulaştığı ufka doğru baktık. Hava oldukça pusluydu. Yağmura gebeydi sanki. Denizi hayal meyal seçebiliyorduk. Tırmandığımız sırtta da daha sonraları ağıl olarak kullanılmış birkaç yapıdan arta kalan yıkıntılar vardı. Yürüyüş sırasında hayvanlar içine düşmesin diye üstü iri ağaç dallarıyla örtülmüş birkaç su kuyusuna rastladık. Bu sırttan yeniden kuzeye ve Fincanlı Dere’nin yatağına doğru indik ve Sazlıca yönünde doğuya doğru yürümeye devam ettik.

 

Fincanlı Dere'nin üstünde tırmandığımız sırttaki yıkıntılar; belki de eskiden ağıldı.

 

Yapının duvar detayı

 

Kartdere Vadisi; denize doğru bakış

 

Gezginler, gördüklerini değerlendiriyorlar.

 

Zeytin sekileri

 

Kuzey yönünde yazlık girişimlerinin yarım kalmış halleri

Solumuzda Çanak koyunun sırtlarına denk gelen bir konumda su basman seviyesinde kalmış bir kooperatifin kalıntıları vardı. Çevre kirliliğinden başka bir şey değildi gördüklerimiz. Ama esas kötüsü Sazlıca sırtlarına batı yönünden tırmandığımızda ortaya çıktı. Çıktığımız tepeden kuzey yönündeki denizi ve Sazlıca Vadisi’ni gördük. Vadinin derinliklerinde ve bulunduğumuz noktanın hemen altına denk düşen bir konumda onlarca bitmiş ya da devam etmekte olan çok katlı konut inşaatı vardı. Haritaya bakınca anladık ki; burası Foça Belediyesi’nin İsmail Cem Caddesi olarak adlandırdığı imarlı bir alandı; ama resmen dağın başındaydık. Kule evlerden mi özenmişlerdi bilinmez; ama vadiye ve denize hâkim bir konumda üçer katlık binalar, dağın başında sanki topraktan fışkırmış gibiydiler. Bir kez daha 106 yıl öncesinden bize seslenen Büyük Usta Tevfik Fikret’in Han-ı Yağma şiirini hatırladık Sazlıca sırtlarında…

Başlangıcı şöyleydi; siz de hatırlayın:

“Bu sofracık, efendiler - ki iltikaama muntazır

Huzurunuzda titriyor - bu milletin hayatıdır;

Bu milletin ki mustarip, bu milletin ki muhtazır!

Fakat sakın çekinmeyin, yiyin, yutun hapır hapır...

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı iştiha sizin,

Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin!”

(…)

 

Dağa Kaçtım gezginleri, Fincanlı Dere yatağında...

 

Doğanın eseri

 

Meyveleri üstünde; sakız çalıları

Sazlıca Vadisi’nin derinliklerine baktığımızda gördüğümüz manzara, hepimizi üzmüştü açıkçası. Ne yazık ki; han-ı yağma, bütün hızıyla; en azından 106 yıl öncesini aratmayacak şekilde sürmekteydi hala. Sazlıca Vadisi’ne hâkim bu tepede daha fazla kalamadık; yeniden dere yatağına doğru inerek dönüşe geçtik. Yürüyüşe başladığımız noktadan yaklaşık 4 km kadar uzaktaydık. Dönüşümüzü Fincanlı Dere’nin kuzey yakasından yaptık. Dönüş yolunda da yine anemonların coşkusu, cılız da olsa derenin usulca akışı sürekli bize eşlik etti.

 

Fincanlı Dere yatağında bir doğal geçiş koridoru

 

Küçük bir derenin Fincanlı Dere yatağına dökülüşü

 

Dağa Kaçtım; dönüş yolunda...

 

Anemonların ilki...

 

Anemonların katmerlisi

 

Anemonların çeşitlisi...

 

Anemonların kardeşliği

Gecikmiş öğle yemeği molamızı, Kartdere Vadisi’nin denize doğru açılan ağzına yakın bir konumda; kızılçamların istilasına uğramış bir kule evin önündeki düzlükte verdik. Foça Grubu’nun oldukça iyi teçhiz edilmiş lojistik deneyiminden bugün de fazlasıyla istifade etmiştik doğrusu. Yemek sonrası içilen çaylarla koyulaşan sohbet bir süre daha devam etti. Günün son durağı Yeni Foça sahiliydi.

 

Dağa Kaçtım gezginleri, suyun başında...

 

Kartdere Vadisi'nde yemek telaşı

  

Patatesler pişmekte...

 

Arkasından sucuklar...

 

Artık Kartdere sofrasındayız; ardımızda bugünün teması, Batı Anadolu'daki kule tipi evlerden biri...

 

Çiriş otu ve anemon; ikisi de yalancı baharın erkencileri gibi...

Her ne kadar Yeni Foça’nın pazarına denk gelmiş olsak da; arabalarımızı sahile yakın bir yerde park edebildik. İzmir Büyük Şehir Belediyesi tarafından yakın zamanlarda tamamlanan son sahil düzenlemeleri, Yeni Foça’ya değer katmıştı. Sazlıca Vadisi’nin derinliklerindeki kıyımla kıyaslandığında oldukça iyi niyetli bir hamle gibi duruyordu bütün bu yapılanlar. Son durağımız Yeni Foça kıyısındaki bir kafeterya oldu. İçilen yorgunluk kahveleri eşliğinde günün değerlendirmesi de tamamlanmıştı. Artık Foça’dan ve Foçalı arkadaşlardan ayrılma zamanı gelmişti. En kısa zamanda bir başka Foça yürüyüşünde buluşma sözüyle dostlardan ayrıldık ve İzmir’e doğru yola çıktık.

Dipnotlar:

(1)     Sazlıca koyunun arka dünyasında gerçekleştirdiğimiz Foça kırsalında Rum kiliseleri isimli yazımız için bkz. http://dagakactim.blogspot.com/2016/02/foca-kirsalinda-rum-kiliseleri.html

(2)    Kuleler ve kule tipi evlerle ilgili aktarımlar, Ebruli Turizm’in Ocak-2003’de gerçekleştirilen Menderes Kuleleri isimli gezisi esnasında Rahmetli Hocamız Arkeolog Şükrü Tül’ün anlatımlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.

(3)    Fotoğraflar, belirtilenler dışında M.Yavuzcezzar tarafından çekilmiştir.

Yazan: İbrahim Fidanoğlu

Düzenleyen: MYC